Tecrübe Makinesi: “Size arzu edebileceğiniz herhangi bir deneyim (veya deneyimler dizisi) verebilecek bir makine hayal edin. Bu tecrübe makinesine bağlandığınızda, büyük bir şiir yazma, dünya barışı sağlama, birini sevme ve karşılığında sevilme deneyimine sahip olabilirsiniz. Hissedilen bu hislerin “içeriden nasıl hissettirdiğini” deneyimleyebilirsiniz. Deneyimlerinizi… hayatınızın geri kalanı için programlayabilirsiniz. Hayal gücünüz fakirleşirse, biyografiler, romancılar ve psikologlar tarafından geliştirilen öneriler kütüphanesinden yararlanabilirsiniz. En sevdiğiniz hayallerinizi “içeride” yaşayabilirsiniz. Bunu hayatınızın geri kalanında yapmayı seçer misiniz? Girdikten sonra bunu yaptığınızı hatırlamayacaksınız; dolayısıyla makine tarafından üretildiğini fark ederek hiçbir haz baltalanmayacak.”
(Nozick 1989, 104)
Öyleyse bunu yapar mıydınız? Nozick çoğumuzun bunu yapamayacağını öne sürüyor ve bu sezgisel tepkisinin yaygın olarak paylaşıldığını gösteren bazı bulgular var. Çoğumuz, yaptığımız şeyin ‘sahte’ olduğu ortaya çıkarsa – ‘Truman Show’ benzeri bir dünyada yaşıyor gibi – hayatlarımızın önemli bir şeyden mahrum olacağı konusunda içten içe bir şüpheye sahip gibi görünüyoruz.
Peki Tecrübe Makinesi konusundaki düşüncemizden ortaya çıkan asıl argüman nedir? Ve bundan hangi sonuçları çıkarabiliriz? Bunlar, Ben Bramble’ın yakın zamanda Felsefe Pusulası’nda (Philosophy Compass) yer alan ‘Tecrübe Makinesi’ makalesinde ele alınan sorular. Bu yazı ise benim bu makaleyi incelememden oluşuyor.
1. Tecrübe Makinesi Argümanı Yeniden İnşa Etmek
Nozick, Tecrübe Makinesi’nin hedonizme karşıt bir argüman sağladığını düşünüyordu. Bu çoğunlukla kabul edildi. Bramble, gerçekten de Tecrübe Makinesi argümanının etkisinin, hedonizmin çok az çağdaş savunucusu olacak şekilde etki ettiğini ileri sürmektedir.
Hedonizm, bir bireyi hayatını iyi veya kötü yapan yegâne şeyin, bireyin zevk ve acıyı ne ölçüde deneyimlediği ile belirlendiği bir görüşüdür. Ya da başka bir ifadeyle, öznel zevk ve acı deneyimlerinin, değerin nihai taşıyıcıları olduğu görüşündedir, başka bir şeyin kişisel değeri bu zihinsel durumlardan türetilmiş veya bunlara indirgenebilirdir. Hedonizm, arzu tatmini teorileri veya nesnel liste teorileri (İng: objective list theories) gibi diğer refah teorileriyle karşılaştırılabilir. Birincisine göre, birey için önemli olan arzularının tatmin edilmesidir (bunlar bazen zevk ve acıya neden olsalar bile) ve ikincisine göre önemli olan, bireyin nesnel olarak iyi bir ilişki durumuna ulaşıp ulaşmadığıdır.
Nozick, hedonizm doğruysa, hepimizin Tecrübe Makinesi’ne bağlanmamız gerektiğini iddia ediyor. Bu bizim için en iyi şey olurdu çünkü bize en iyi öznel deneyimleri verecektir. Bunun bizim için en iyi şey olduğunu düşünmemiz gerçeği, hedonizme karşı bazı kanıtlar sağlıyor. Bramble, sonuç olarak Nozick’in argümanını şu şekilde yeniden oluşturabileceğimizi söylemektedir:
- (1) Tecrübe makinesine bağlanmak kişi için en iyi olan değildir.
- (2) Hedonizm, tecrübe makinesine bağlanmanın kişi için en iyisi olmasını gerektirir.
- (3) Dolayısıyla hedonizm yanlıştır.
Yazının geri kalanında, bu argümanın ikinci öncülüne yapılan çeşitli itirazları değerlendireceğiz. Bunu yapmadan önce yorumlanması gereken önemli bir nokta var. Bazıları, Nozick’in (1) numaralı öncül savunusu, öznel tercihlerimize, diğer bir deyişle, bu makineye bağlanma durumu ile karşı karşıya kaldığımızda ne yapmayı tercih ettiğimize karşı olan bir itiraza dayandığını düşünmektedir. Sonuç olarak, bu insanlar Nozick’in argümanının bir arzu tatmini refah teorisi gerektirdiğini düşünüyor. Bramble bu yorumun yanlış olduğunu savunuyor. Nozick, seçim ile karşılaşırsak ne yapacağımızla gerçekten ilgilenmiyor. Düşünce deneyini bir sezgi pompası (İng: intuition pump) olarak, yani bize makineye bağlanmanın en iyi yöntem olmayacağını görmemizi sağlamanın bir yolu olarak kullanıyor. Bu yorum, Nozick’in yazılarında kendi söyledikleriyle desteklenmektedir.
2. Birinci Öncülün Değerlendirilmesi
Nozick’in argümanının eleştirel tartışmalarının çoğu birinci öncüle odaklanmıştır. Bu şaşırtıcı değildir çünkü birinci öncül düşünce deneyinin temelini oluşturur. Bramble dört ana eleştiri hattı olduğunu öne sürüyor. İşte ilki:
- (4) Makineye bağlanmaya karşı olan sezgi aslında hedonizmle uyumludur, çünkü makul bir felaket korkusuna dayanır.
Başka bir deyişle, insanlar makineye bağlanmaya karşı gelemezler çünkü öznel deneyimlerin iyi bir yaşamın nihai belirleyicisi olmadığını düşünürler; insanlar bağlanmaya karşı koyarlar çünkü bir şeylerin yanlış gideceğini düşünürler ve bu durum bağlandıklarında yaşadıkları deneyimleri etkileyecektir. Örneğin, insanlar makul bir şekilde “makinenin arızalanabileceğinden, makinenin tutulduğu tesisin fanatik bağnazlar tarafından istila edileceğinden, makineyi çalıştıran bilim insanlarının kötü niyetli olabileceğinden” korkuyor olabilirler. (Bramble 2016, 139).
Bunun temel bir yanıtı var, bu da düşünce deneyinin, insanların makineye bağlanma olasılığı ile karşı karşıya kaldıklarında ne yapmayı seçecekleri ile ilgili olmadığı yukarıda belirtilen noktayı tekrarlamaktır. İnsanların gerçeklikle bağlantısının iyi yaşam için bir şekilde önemli olduğunu anlamalarını sağlamakla ilgilidir. Böylece, düşünce deneyini tekrar uygulanabilir ve tüm makul korku kaynaklarını kaldırmaya çalışabilirsiniz. İnsanlar bu senaryoda hala makineye bağlanmaya itiraz ederse, argüman direniyor demektir. Gerçekten de, bazı filozoflar düşünce deneyini, seçim ile ilgili olmayacak kadar değiştirebileceğimizi önerecek kadar ileri giderler. Bunun yerine, biri tecrübe makinesinde yaşayan, diğeri yaşamayan deneysel olarak özdeş iki kişinin yaşamını karşılaştırmasını isteyebiliriz. İkincisinin hayatının bir öncekinden daha iyi veya daha değerli olduğunu düşünüyorsanız, argüman hala işlemektedir. Ancak Bramble, düşünce deneyinin bu değiştirilmiş versiyonuna daha az ikna olmuş görünüyor, çünkü altında yatan sezgiyi paylaşmıyor. Özetle:
- (5) Düşünce deneyinin, makul korku kaynaklarını ortadan kaldırmak için değiştirebilir veya biri tecrübe makinesinde olan ve diğeri olmayan insanların deneysel olarak özdeş yaşamlarının karşılaştırmasını istediğiniz alternatif bir versiyonu uygulayabilirsiniz. İnsanlar hala makineye bağlı olmayan hayatı tercih ederse, birinci öncül geçerlidir.
Düşünce deneyinin bu modifikasyonları, ikinci ana eleştiri hattı olan daha genel bir endişeyi ortaya koymaktadır:
- (6) İnsanların hedonizm hakkında incelikli bir sezgiye sahip olduğu bir düşünce deneyi inşa etmek çok zordur: senaryo hakkındaki düşüncelerinin diğer ahlaki/normatif düşüncelerle bozulmuş olması muhtemeldir.
Örneğin, insanlara makineye bağlanıp bağlanmayacakları sorulduğunda, arkadaşlarına, ailelerine karşı yükümlülüklerini ve gerçekliği terk ederek bu yükümlülükleri nasıl ihlal edeceklerini düşünebilirler. Sonuç olarak, insanların sadece refah haliyle ilgili bir sezgiye sahip olmalarını sağlamak zordur.
Nozick’in buna bir yanıtı var:
- (7) Söz konusu olayı hayal ederken, diğer insanların da “istedikleri deneyimlere sahip olmak için makineye bağlanabildiklerini hayal edebilirsiniz, bu nedenle onlara hizmet etmek için makineden çıkmanıza gerek yoktur.
Bramble bu argüman hakkında pek bir şey demiyor, ama ben diyeceğim. Aile ve arkadaşlarla ilgili bir kaygının, hedonizme karşı başka bir argüman sağladığı düşünülebilir, çünkü bu, iyi yaşamın neleri içerdiği hakkında deneyimsel olmayan sezgilerimiz olduğunu düşündürmektedir. Bu, Samuel Scheffler’in çeşitli kıyamet günü düşünce deneylerinde araştırdığı bir şeydir. Bu düşünce deneyleri, ölümlerimizden otuz gün sonra sona erecek bir dünyada ya da tüm insan ırkının yavaş yavaş kısırlaştığı bir dünyada yaşadığımızı hayal etmemizi ister. Scheffler, bu senaryolardan kaçınmamızın, refah anlayışımız için güçlü bir özgecil unsur ortaya çıkardığını ileri sürmektedir. Dolayısıyla aile ve diğerleri hakkındaki bu korkulardan kaynaklanabilecek şey, hedonizmin önemli olan tek şey olmadığı sezgisidir. Nozick’in değiştirilmiş düşünce deneyi bu sezgiyi ortadan kaldırmaz, yerine yerleştirir. Tabii ki, bu kadarıyla ilgili her şey iyidir. Ne de olsa hedefi hedonizmi çürütmektir. Bu ölçüde, Nozick’in tecrübe makinesi ile Scheffler’ın kıyamet senaryoları arasındaki yakınlıklar keşfedilmeye değer görünüyor.
Üçüncü eleştiri hattı birinciye benzer, ancak ilginç bir yöne işaret etmekte:
- (8) Bağlanmak istemiyor olmamız tiksinme veya önyargı gibi mantıksız bir korkudan kaynaklanıyor olabilir.
Başka bir deyişle, daha önce tartışılan makul felaket korkusunun aksine, karşıtlığımız mantıksız bir korku veya önyargıdan kaynaklanıyor. Bramble’ın dediği gibi: “Belki de kafatasımıza teller takmaktan çok korkarız… [veya] şeyleri şimdi olduğu halinin farklı veya yeni olanlara tercih etmeye dair irrasyonel bir eğilimden dolayı bağlanmayı reddederiz.” (2016, 139). Dahası, ikinci tip statüko önyargısının insanların Tecrübe Makinesi hakkındaki düşüncelerini etkilediğini gösteren bazı kanıtlar vardır. DeBrigard gibi deneysel filozoflar, insanların hayatlarında bu noktaya kadar bir tecrübe makinesinde yaşadıklarını söyledikleri ve çıkartılmayı isteyip istemediklerini sordukları alternatif düşünce deneyi versiyonlarını ortaya koydular. Bu durumlarda, insanlar bunu yapmak konusunda isteksizdiler ve bu durum bunun bir statüko önyargısı olduğunu düşündürmektedir.
Bramble, bu eleştirinin yine düşünce deneyindeki önemli noktayı kaçırdığını düşünüyor. Önemli olan ne yapmayı seçeceğimiz değil, bizim için en iyisinin ne olduğudur:
- (9) “Nozick, bağlanmak istemememizin nedeninin önemli bir kısmının mantıksız bir korku, tiksinme veya önyargıya sahip olduğumuzu memnuniyetle kabul edebilirdi. Hedonizme olan karşıtlığı direnmektedir: birisinin makineye bağlanması o kişi için en iyisi gibi görünmüyor.” (Bramble 2016, 139)
Bu, statüko önyargısına dikkat çeken insanların daha önce bahsettiğimiz yorumsal hatayı yaptığını varsayar. Ancak eleştirilerini anlamanın çok daha iyi bir yolu var:
- (10) Debunking Problemi: Tecrübe Makinesi ile ilgili sezgilerimizin statüko önyargısı gibi şeylerden etkilendiği gerçeği bize bu sezgilere güvenmememiz için bir sebep veriyor.
Bu itiraz hattı, standart debunking argümanı senaryosunu (daha önce fazlasıyla tartıştığım bir şey) izler. Tecrübe Makinesi durumundaki sezgilerimizin aksiyolojik gerçeği (neyin iyi ve neyin kötü olduğu hakkındaki gerçeği) izlediğini düşünmek için hiçbir neden olmadığını öne sürüyor. Bunun yerine, sezgilerimiz sosyal/davranışsal koşullanma ya da evrimsel donanımın ürünleridir.
Bramble, bu öncülün (1) en ciddi eleştiri olduğunu düşünüyor, ancak bununla ilgili üç problem var:
- (11) Debunking savunucuları, refah konusundaki sezgilerimizin bu şekilde nasıl etkilendiğini açıklamalıdır: koşullu veya donanımsal tercihlerimiz, gerçeklikle temasın refahın önemli bir parçası olduğu kuram öncesi (İng: pre-theoretical) duygularımızı nasıl etkiler.
- (12) Debunking savunucuları, bazı saf sezgilerin tanımlanması konusunda çabalamalıdırlar. Refah teorileri nihayetinde yaşamda neyin güvenilebilir olduğu konusunda sezgisel inançlara dayandığından, hangilerine bel bağlayabileceğimizi bulmamız gereklidir.
- (13) Debunking savunucuları, bazı insanların nasıl derin bir arzu ya da inanç olmayan gerçekliğe bağlanmaya doğal bir önem duyma sezgisine sahip olduklarını açıklamaları gereklidir. (Bramble kendini böyle bir kişiye örnek olarak verir)
Ne olursa olsun, ben bu itirazın (12) en ikna edici itiraz olduğunu düşünüyorum ve bu debunking tartışmasının özüne değinmekte. Diğer iki öncüle daha az ikna oldum. İkna edici olabilmek için özenle tanımlanmış debunking teorilerinin (11) nasıl olması gerektiğinden emin değilim ve bence debunking projesi muhtemelen birkaç aykırı değeri (13) tolere edebilir.
3. İkinci Öncülün Değerlendirilmesi
Tecrübe Makinesi Argümanı’nın ikinci öncülüne nispeten daha az insan itiraz eder, ancak buna karşı da söylenecek bazı şeyler var. Hepsi hemen hemen aynı anlama gelir: öznel refahınıza en iyi şekilde makineye bağlanarak hizmet edilemeyeceğini düşünmek için nedenleriniz vardır. Bu eleştiriler doğada deneysel/olumsal olma eğilimindedir. Bunlar ‘prensipte’ itirazlar değiller. Nozick’in makinedeki yaşamın dışarıdaki yaşamla deneyimsel olarak aynı (veya ondan daha iyi) olduğu iddiasına itiraz ediyorlar.
Öncül (2)’ye ilk itiraz Fred Feldman’ın çalışmasından gelir. Gerçeğe göre ayarlanmış bir hedonizmin makul olabileceğini öne sürüyor – yani gerçekliğe bağlı olmanın, bağlı olmamaktan daha öznel refah sağladığı bir hedonizm versiyonu – ve bu, makineye bağlanılırsa öznel olarak daha iyi olacağımız iddiasını zayıflatacaktır:
- (14) Gerçeğe göre ayarlanmış hedonizmin doğru olması muhtemeldir, diğer bir deyişle, gerçek şeylerden, sahte şeylerden alınan zevklere kıyasla daha öznel refah elde etmemiz daha olasıdır.
Bu yanıtla ilgili birkaç problem var. En bariz olanı, gerçeğe göre ayarlanmış hedonizmin yanlış olabileceğidir. Bunun lehine güçlü bir sezgim yok. Eğer iki varoluş hali, öznel olarak onları ayırt edemediğim kadar benzerse, birinin gerçek bir şeye sahte olandan daha fazla öznel bir bağ taşımasının deneyimsel refaha bir şey ekleyebileceğini görebilmek zordur. Ya da başka bir deyişle, gerçeklikle olan bağlantının öznel bilgisinin muhtemelen gerçek olan şeylerden alınan öznel zevkleri deneysel olarak sahte olan şeylerden alınan öznel zevklere göre daha iyi hale getirebilecek tek şey olduğunu düşünüyorum. Bu gerçeklik/sahtelik bilgisi olmadan, iki şeyin nasıl farklı olabileceğini anlayamıyorum. Nozick, düşünce deneyinde bu bilgiyi açıkça dışlar. Bunun da ötesinde, sanal gerçekliğin zevklerinin, gerçek realitenin zevkleri kadar ‘gerçek’ olabileceğini düşünüyorum.
- (15) Gerçeğe göre ayarlanmış hedonizm yanlış olabilir: sezgisel olarak, gerçekliğe olan bağlantının, farkında olmasa bile, öznelliği öznel olarak nasıl üstün bir deneyim haline getirebileceğini görmek zordur.
Başka bir argüman, hedonizmin bireysel deneyimlere odaklanması ve bireysel deneyimlerin bağlanma neticesiyle tehlikeye atılmasıdır, çünkü bağlanmak bir anlamda intihar biçimidir. Neden? Çünkü düşünce deneyi açıklamasında Nozick’in kendisi, bağlandığımızı bilmediğinizden emin olmak için belleğimizin silinmeye ihtiyaç duyacağını ve bu bellek silinmesinin bir tür intihar olabileceğini söyler:
- (16) Bağlanma işlemi bir tür intiharı içerecektir, çünkü deneyimsel ayırt edilemezliği sağlamak için bellek silinmesini gerektirecektir.
Bramble bu itirazı reddediyor. Birisinin hafızasına bu şekilde müdahale etmenin intihara yakın bir şey olup olmadığını sorgular ve ayrıca kişinin hafızasının silinmesi gerektiğinin farkında olmadan makineye bağlanmasının mümkün olabileceğini ifade eder. Örneğin, uyurken başka biri tarafından bağlanmış olabilirsiniz. Daha sonra ayrıntılı bir simülasyonda deneyimsel olarak benzer bir dünyada uyanırsınız. Bu sizi daha akıllı kılmayacak. Böyle bir süreçte hayatta kalamamak pek mümkün görünmüyor.
- (17) Söz konusu bellek silmesinin intihara benzer bir şey olup olmadığı belli değildir ve her durumda, bunun gerçekleştiğinin farkında olmadan da kişi makineye bağlanabilir.
Bu bizi son eleştiriye getiriyor. Bu, sadece gerçek dünyada mümkün olan ayrı bir zevk sınıfı için meseleyi ortaya koyma çabasıdır:
- (18) Sadece gerçek dünyada mümkün olan bazı zevkler vardır.
Bu, öncülün (2) en umut verici eleştirisi olabilir, ancak şeytan ayrıntıda gizlidir. Bu eşsiz, sadece gerçek zevkler neler olabilir? Bramble iki olasılığı göz önünde bulundurur: (i) özgür iradeyi kullanmaktan gelen zevkler (simüle edilmiş bir ortamda gerçekten özgür irade kullanamıyorsanız) ve (ii) sevgi ve dostluğun zevkleri. Her iki durumda da sorun, bu zevklerin simüle edilmiş bir ortamda neden dışlandığı açık olmamasıdır. Örneğin, bazıları sanal dünyada özgür iradeye izin verecek birçok özgür irade tanımlaması vardır. Şimdi her bir tanımlamayı hesaba katmak çok zaman alıcı olurdu, ancak mesele sağduyulu bir örnekle verilebilir: her zaman video oyunları oynarım ve kesinlikle gerçek özgür irade (her nasıl olursa olsun) kullanımına izin veriyor gibi görünüyorlar. Kısıtlı bir oyun ortamında özgür iradeyi kullanıyorum ve sonuçları sınırlı, ancak tüm bunlara karşın daha az gerçek değil. Ayrıca, sanal bir dünyada arkadaşlığın ve sevginin yaşanamamasının açık bir nedeni yoktur. Her iki örnekle ilgili bir başka sorun ise getirebilecekleri zevklerin ne kadar güçlü ve benzersiz olması gerektiği, tecrübe makinesinin içinde mümkün olan öznel zevkleri gölgede bırakması veya ağır basmasıdır.
- (19) Sadece gerçek dünyada mümkün olduğu iddia edilen zevklerin olmadığı ortaya çıkabilir.
- (20) Söz konusu zevklerin o kadar güçlü ve benzersiz olması gerekir ki, tecrübe makinesinin içinde mümkün olan zevklerle telafi edilemezler.
4. Sonuç
Pekâlâ, bu beni bu yazının sonuna getiriyor. Kısaca özetlemek gerekirse, Tecrübe Makinesi argümanı hedonizme karşı bir dava sunmalıdır. Argüman, (sezgisel olarak) makineye bağlanmanın bizim için en iyi şey olmayacağı inancına dayanır, ancak hedonizm makineye bağlanmanın bizim için en iyi şey olacağını gerektirir. Bu iki önerme arasında bariz bir çelişki var, bu yüzden bir şeyler hatalı olmalı. Bununla birlikte, Bramble’ın da gösterdiği gibi, her iki önermeye de meydan okumak için nedenler var, ancak bu zorlukların her birinin de sorunları var.
Bramble’ın kendisinin hedonizmin bir savunucusu olduğunu belirterek kapatmalıyım. Hedonizmi savunan, Ergo dergisinde yeni çıkan ilginç bir makalesi var. Tecrübe makinesi argümanı da dâhil olmak üzere hedonizme yönelik üç itirazı inceliyor. Göz atmanızı öneririm.
John Danaher- “Understanding the Experience Machine Argument”, https://philosophicaldisquisitions.blogspot.com/2017/01/understanding-experience-machine.html (Erişim Tarihi: 01.03.2020), Çevirmen Emre Can Özuslu
