Yazdığım zaman benim için oldukça önemli olan bir yazıda, Çifte Etki Prensibinin (Principle of Double Effect) niyetten çok icraatları ile ilgilenmesi gerektiğini savundum. Özellikle mantıksal olarak karmaşık niyetleri ele aldım: “Ben bir fıstık üreticisiyim ve fıstığa ağır alerjisi olan insanlardan nefret ediyorum… Fıstığa ağır alerjisi varsa ölmesi için Jones’un yemeğine gizlice fıstık koyuyorum. Jones’un ölmesine niyetli değilim; sadece, eğer fıstığa ağır alerjikse, Jones’un ölüyor olduğu mantıksal karmaşık durumuna niyetliyim.” Daha sonra dedim ki bu eylemde yanlış olan şey, eğer Jones’un alerjisi varsa, ölümüne niyet etmesem bile ölümünü icra etmiş olmamdır. Eylemimde yanlış olan şey, eylem planımın, onun ölümünü icra etmemi de içeren bir olasılığa açık olmasıydı.
Ama şimdi farklı bir durumu düşünün. Bir binada bir katil robot serbest ve tüm kapılar kilitli. Robot, birini öldürdüğünde duracaktır: neredeyse sınırsız cephaneli bir silahı ve birini öldürdüğünde onu kapatan bir öldürme detektörü vardır. Robot, Bob’un ofisine yöneliyor ve Alice cesurca, Bob’un hayatını kurtarmak için, robotun önüne koşuyor. Ve benim sezgim, Alice’in intihar etmediği yönünde. Yine de Alice, Bob’un hayatını kurtarmak için kendi ölümüne niyetlenmiş görünüyor.
Ancak belki de ölümüne niyetlendiği hiç de söylenemez. Bunun yerine, Alice’in niyetinin şu olması daha makul görünüyor:
- 1. Eğer robot birini öldürecekse, Alice’i öldürecek.
1’in, Alice’in kayıtsız şartsız ölme niyetinden daha iyi bir yorumu olduğunu düşünmenin bir başka nedeni de, eğer robot Alice’i öldürmeden önce bozulursa, Alice’in eyleminin icraatsız olduğunu söyleyemeyeceğimizdir. Aksine, tartışmalı olduğunu söyleyebiliriz.
Ama icraat yazımda söylediğime göre, aslında robot bozulmazsa, Alice kendi ölümünü icraata döker. Ve bu yanlış. (İntihar ettiği fikrini yanlış olarak alıyorum.)
Belki de söylemek istediğimiz şey budur. Koşullu niyet durumlarında, bir kişinin niyet ettiği durumlarda:
- 2. Eğer p ise q’dur
Ve p, bir kişinin eyleminin başarılı olmasıdır, o zaman kişinin çelişen şekilde icraat ettiği şudur:
- 3. p ve q’nunolduğu durum yerine p’nin olduğu ancak q’nun olmadığı durum olur.
Çelişen bir şekilde B yerine A’yı icraat etmek, sadece A’yı icraat etmekle aynı şey değildir. Ve çelişen bir icraat olarak robotun birini öldürmesi ve Alice’i öldürmemesi yerine, robotun birini öldürmesi ve Alice’i öldürmesi durumunda kötü bir şey yoktur. Öte yandan, bu analizi fıstık alerjisi vakasına uygularsak, deli fıstık üreticisinin çelişen icraatı şudur:
- 4. Jones’un fıstığa alerjisi olması ve ölmemesi yerine Jones’un fıstığa alerjisi olması ve ölmesi.
Ve bu, çelişen şekilde icra edilen kötü bir şeydir. Kabaca, A’nın B’den önemsiz derecede kötü olmaması durumunda, B yerine A’yı icra etmek kötüdür.
Peki ya değişken bir durumda? Robot, binadaki birisi öldüğü an durmaya programlanmıştır. Robot Bob’a doğru gidiyor ve Alice’in, robotun önüne atlaması için çok geçtir. Bunu yerine de Alice kendini vuruyor. Bob’un ölmesi yerine kendini vurduğunu ve Bob’un ölümü yerine kendi ölümünün çelişen şekilde icra edilmesi takdire şayan diyemez miyiz? Hiç sanmıyorum. Çünkü onun çelişen icraatı, bir nevi cesurca olsa da, bir intihardı ve dolayısıyla da yanlıştı.
Yapılması gereken zor ama önemli bir görev: Mantıksal olarak karmaşık niyetler için icraatların mantığını ve çelişen icraatları hesaplamak.
Alexander Pruss– “Logically complex intentions“, (Erişim Tarihi: 03.08.2021)
Çevirmen: Çağan Fırtına
