Giriş
Adlandırma ve Zorunluluk adlı, sonradan kitaplaştırılan eserinde Kripke, özel adların gönderiminin nasıl olması gerektiğini ortaya koymakla birlikte; zorunluluk, a priorilik ve analitiklik kavramlarının bir incelemesini yapmıştır. Bu doğrultuda Kripke’nin kuramının dört ana hattı vardır: “Gönderim sorunu”, “katı belirleyicilik”, “olanaklı dünyalar” ve “özdeşlik”. Dolayısıyla o, bu dört hat bağlamında modalite tartışmasını sürdürmüştür. Metnin sınırları çerçevesinde gönderim sorununa değinilmeyecek ve modalite tartışması, geri kalan üç hat üzerinden ele alınacaktır. Bu nedenle bu yazımızda:
- “Ad nasıl gönderim yapar?”,
- “İki şeyin tüm olanaklı dünyalarda birbirine özdeş olması ne anlama gelmektedir ve bu nasıl mümkündür?”,
- “Şu anda deneyimliyor olduğumuz dünyanın içinden bir özellik eksik veya fazla olduğu zaman nesnelerin bireyleşimi bakımından özdeşliği nasıl kurabiliriz?”,
- “Özdeşliği sağlayan ölçütün adların gönderimi ile ilişkisi nedir?”,
- “Zorunlu a priori ve olumsal a posteriori bilginin dışında farklı bir bilme biçimi olanaklı mıdır?”,
- “Bilgiyi farklı biçimlerde kurabilmemizin olanağı nedir?” sorularına cevap aranacaktır.
1. A priorilik ve Zorunluluk Kavramlarının Çözümlemesi
Kant’tan bu yana süregelen geleneksel a priorilik ve zorunluluk anlayışı, bu iki kavramın birbirinin yerine geçmesi bakımından ele alınmasını gerektirmektedir. Kripke ise bu noktaya itiraz ederek öncelikle, a priorilik fikrinin bir epistemoloji kavramı olduğunu dile getirir.[1] Bu bakımdan a priorilik ile zorunluluk farklı alanlara ait kavramlar olarak karşımıza çıkmaktadır. Geleneksel yaklaşıma göre bir bilginin a priori olması, söz konusu bilginin deneyimin zemininde kurulmamasını ifade eder. Bu doğrultuda Kripke’ye göre sorulması gereken soru, “tikel bir kişi veya bilici, bir şeyi apriori mi bilir veya apriori delil temelinde, onun doğru olduğuna mı inanır?”[2] sorusudur. Kripke’ye göre a priorilik fikriyle ilgili olarak bazı filozoflar, a priori bilinen bir şeyin deneyime dayalı olarak hiçbir zaman bilinemeyeceğini ileri sürerler. Öyle ki geleneksel kabule göre a priori; önsel, deneyim öncesi, deneyime yaslanma zorunluluğu olmayan olarak bilinir. Ancak Kripke’ye göre bu bir yanılgıdan ibarettir ve a priori bilinebilen bir şey deneyimin zemininde de kurulabilir. Dolayısıyla ‘apriori olarak bilinebilir’, ‘apriori olarak bilinmelidir’ anlamına gelmez.”[3]
Zorunluluk kavramının ise iki kullanım alanı da metafiziktir. Kripke’ye göre zorunluluk, olan olgu durumunun başka türlü olamaması anlamına gelmektedir. Başka bir ifadeyle zorunluluk, olan olgu durumunun başka türlüsünü düşündüğümüzde çelişki ortaya çıkmayacak olan ölçüt anlamına gelmektedir. Bu doğrultuda Kripke, a priori ve zorunluluk kavramlarının birbirine denk olmadığını dile getirir.[4] Bu yaklaşım a priori ile zorunluluk kavramlarının beraber ele alınması kabulüne bir muhalefet içermektedir. Bir bilginin, a priori olduğu ama zorunlu olmadığı ya da zorunlu olduğu ama a priori olmadığı durumlara gelmeden önce belirtilmelidir ki bu yaklaşıma göre, ‘a priorilik’ ile ‘zorunluluk’ farklı kavramlardır. Buna örnek olarak Kripke, Wittgenstein’ın Felsefi Soruşturmalar’da verdiği ‘metre örneği’ni gösterir ve ‘X nesnesi t0 anında iki metre uzunluğundadır’ önermesinin zorunlu bir gerçeklik olup olmadığını sorar.[5] Metre, tüm olanaklı dünyalarda aynı şeye işaret etmesi bakımından kesinlik taşır. Tüm olanaklı dünyalarda aynı şeye işaret etmesinin nedeni ise ‘metre’ adıdır. Çünkü bu ad, Kripke’nin katı belirleyici dediği şeydir. Bunu biraz daha açacak olursak; Metrenin ‘metre’ olarak adlandırılması olumsaldır. Ancak metrenin işaret ettiği şeye ‘metre’ adını koyduktan sonra bu, bir ilişkiler bütününün saptanması ve katı bir biçimde gösterilmesiyle ilgilidir. Söz konusu ilişkilerin her aşaması da içinde bir zorunluluk taşımamaktadır, yani olumsaldır. Tam bu noktada olumsal derken neyi kast ettiğimizi açık hale getirelim: Olumsal; “eğer varsa, var olamayabilecek, var olmaması mümkün olmak, şartlı olmak, kendi başına zorunlu olmayarak başka bir şeye bağlı olmak” şeklinde tanımlanabilir. Ancak keskin tanım “var olmaması mümkün olan, farklı şekilde var olabilen” anlamındadır. Bu metin boyunca da bu kesin anlamı kullanmaktayız. Bu bağlamda ‘metre’ adı, katı belirleyici olması bakımından tüm olanaklı dünyalarda aynı şeye işaret etmektedir. Metrenin tanımı ise gönderimi sabitlemek için kullanılır.[6] Bu bağlamda gönderimi sabitlemeye yönelik olarak ad verme ve bu adı kullanma arasında bir nedensel iletişim zinciri gerekmektedir.
Peki, bunlar ‘X nesnesi t0 anında iki metre uzunluğundadır’ önermesinin zorunlu olması için yeterli neden sağlar mı? Kripke’ye göre bu sorunun yanıtı olumsuzdur. Çünkü “Biz ‘bir metre’ öbeğinin göndergesini ‘bir metre’nin aslında z0’da Ç çubuğunun uzunluğu olan uzunluğun katı belirleyicisi olduğunu koşul altına alarak belirlemiş oluyoruz. Dolayısıyla bu, Ç’nin z0’da bir metre uzunluğunda olmasını zorunlu bir gerçeklik yapmaz.”[7] Başka bir ifadeyle X nesnesi, belirli şartlar altında iki metre olmayabilirdi. Nitekim X nesnesinin uzunluğuna iki metre dedikten sonra, adlandırma sonucunda meydana gelen katı belirleyicilik ilişkisini a priori olarak biliyoruz. Dolayısıyla ‘iki metre’ ifadesi kesin bir belirleyiciyken ‘X nesnesinin t0 anındaki uzunluğu’ kesin bir belirleyici değildir.[8] Yani, metrenin ortaya çıkışı olumsalken metrenin kendisi ise a prioridir. Bu nedenle söz konusu ifade olumsal a prioridir.
2. A Posteriori Zorunlu Bilgi
Zorunluluk, tüm olanaklı dünyalarda aynı kalan şeye işaret eder. Olanaklı dünyalar ise şu anda deneyimliyor olduğumuz dünyaya dair herhangi bir şeyi değiştirdiğimizde ortaya çıkan bir tasarımı ifade eder. Bu bakımdan olanaklı dünyalar ile ‘gerçek dünya’[9]da özdeş kalabilen bir şey, zorunluluğu meydana getirir. Yani öyle bir şeyden söz etmeliyiz ki bu şey, hem aktüel dünyada hem de zihnimizde tasarlayabildiğimiz tüm olanaklı dünyalarda aynı olmalıdır. A posteriori bilgi ise edinilen bilginin deneyim kaynaklı olduğu anlamına gelir. O halde sorulması gereken soru şudur: A posteriori zorunlu bilgi olanaklı mıdır?
Bunun cevabını Kripke’nin H2O örneğinden yola çıkarak verebiliriz.[10] Suyun, iki hidrojen ve bir oksijen atomundan meydana geldiğine dair bilgimizin kaynağı deneyimdir. Biz, deney ve gözlem sonucunda ‘Su, iki hidrojen ve bir oksijen atomundan oluşur’ önermesini dile getirmekteyiz. Söz konusu atomlar arasındaki ilişkiyi tespit ettikten sonra, bu ilişkiyi temsil edecek bir ad veririz. Nitekim bu adın ne olacağı olumsaldır. Başka bir deyişle ‘su’ olarak işaret ettiğimiz şeye ‘şu’ da diyebilirdik.[11] İşaret ettiğimiz şeyin adını ‘su’ olarak belirledikten sonra ise bu ad, zorunluluk kazanmış olur. Yani ‘su’ adı, artık bir katı belirleyicidir. Dolayısıyla ‘su’, tüm olanaklı dünyalarda aynı şeye işaret eden, katı belirleyici ve a posteriori bilgi olarak karşımıza çıkmaktadır.[12] Daha açık bir ifadeyle ‘su H2O’dur’ dedikten sonra, tüm olanaklı dünyalarda ‘su’ olarak adlandırılan şeyin H2O’ya işaret etmesi anlamına gelmesi bakımından zorunludur ve bu bizim a posteriori olarak bildiğimiz bir şeydir.
Kripke, ‘Su H2O’dur’ önermesinin, doğru olduğu takdirde zorunlu olduğunu ifade etmiştir.[13] Suyun gerçekten de H2O’nun bir araya gelmesinden oluşması durumunda bu, suyun özsel özelliği haline gelmektedir. Başka bir deyişle H2O, zorunlu a posteriori olarak su ile özdeşse bu niteliğin özselliğinden bahsedebiliriz. Dolayısıyla Kripke’nin özellikler konusundaki özcü tutumu da bu noktada ortaya çıkmaktadır. Suyun yapısının gerçekten böyle olup olmadığının hiçbir zaman net olarak bilinemeyeceğini iddia eden Kripke’ye göre söz konusu önermeye ilişkin doğruluk, ideal bir durumdur.[14] Böylelikle Kripke’ye göre a posteriori zorunlu bilginin olanaklı olduğunu ve bunun nasıl sağlandığını görmüş olduk.
Sonuç
Kripke, belirli betimlemelerden hareketle oluşturulan gönderim kuramının yerine nedenselci gönderim kuramını koyup adların nasıl gönderim yaptığı sorununu Adlandırma ve Zorunluluk kitabının temeline yerleştirmiştir. Kripke’ye göre betimleme ile gönderim yaptığımız şey arasındaki ilişki değişse bile adın yaptığı gönderim değişmemektedir. Bu doğrultuda özellikler ve özdeşlik problemi karşımıza çıkmaktadır. Çünkü adların gönderimini sabitleyecek bir ölçüte ihtiyaç vardır. Söz konusu ölçüt ise adların katı belirleyici olmasıdır. Adlar, katı belirleyici olmaları bakımından tüm olanaklı dünyalarda aynı şeye gönderim yaparlar. Bu da adlar arasındaki özdeşliği sağlamaktadır.
Kripke’ye göre a priorilik, zorunluluk, a posteriorillik ve olumsallık tartışmaları da bu bağlamda ortaya çıkmaktadır. Her a priori bilginin zorunlu olmayı gerektirmediğini ileri süren Kripke’ye göre her a posteriori bilgi de olumsal olmak zorunda değildir. Böyle olmadığı gibi a priori olumsal ve a posteriori zorunlu bilgilerin olanaklığından da bahsetmektedir. A priori ve a posteriori kavramları, epistemolojik ayrımlara işaret ederken zorunluluk ve olumsallık metafizik bir ayrıma gönderim yapmaktadır. Dolayısıyla bu kavramların birbirini zorunlu olarak gerektirdiklerinden bahsedemeyiz. A posteriori zorunlu bilginin olanağı, deneyim temelinde inşa edilen bir bilginin içindeki adların, katı belirleyici olmaları nedeniyle tüm olanaklı dünyalarda aynı şeye gönderim yapmasındaki zorunluluktan kaynaklanmaktadır. Böylelikle Kripke’nin Kant’ın koyduğu geleneksel ayrımı genişleterek modalite tartışmasını farklı bir bağlamda yürüttüğünü söyleyebiliriz.
KAYNAKÇA
- Ümit Taştan, Kripke Semantiğinin Kantçı Metafizik Bakımından Sonuçları, Yüksek Lisans Tezi (İstanbul: T.C. İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2018).
- Saul A. Kripke, Adlandırma ve Zorunluluk, Çev. Berat Açıl, (İstanbul: Litera Yayıncılık, 2005).
- Özgüç Güven, Mantık Felsefesi Ders Notları, (İstanbul Üniversitesi Felsefe Bölümü, 2020).
- [1] Saul A. Kripke, Adlandırma ve Zorunluluk, Çev. Berat Açıl, (İstanbul: Litera Yayıncılık, 2005), s.47.
- [2] A.g.e., s.47.
- [3] A.g.e., s.48.
- [4] A.g.e., s.48.
- [5] A.g.e., s.70.
- [6] A.g.e., s.70
- [7] A.g.e., s.71-72. Bu alıntıdaki ‘bir metre’ ifadesi bizim örneğimizdeki ‘iki metre’ ifadesine; ‘z0’ ifadesi ‘t0’ ifadesine ve ‘Ç çubuğu’ ifadesi ‘X nesnesi’ ifadesine denk gelmektedir.
- [8] A.g.e., s.72.
- [9] Kripke’nin kullanımı.
- [10] A.g.e., s.156.
- [11] Özgüç Güven, Mantık Felsefesi Ders Notları, 2020.
- [12] Özgüç Güven, Mantık Felsefesi Ders Notları 2020.
- [13] Ümit Taştan, Kripke Semantiğinin Kantçı Metafizik Bakımından Sonuçları, Yüksek Lisans Tezi (İstanbul: T.C. İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2018), s.111.
- [14] A.g.e., s.111.
