Aristoteles Şârihleri – Andrea Falcon (Stanford Encyclopedia of Philosophy)

Felsefî metinlerin şerh edilmesi, Helenistik dönemin sonundan Geç Antik döneme kadar önemli bir felsefî ifade biçimiydi. Bu süre zarfında Platon ve Aristoteles felsefî otoriteler olarak kabul edildi ve eserleri yoğun bir çalışmaya tâbi tutuldu. Bu ansiklopedi maddesi, felsefî metin şerhlerinin Helenistik dönemin sonlarına doğru Aristoteles’in felsefesine olan ilginin yeniden canlanmasının nihayetinde yeni bir edebî üretime nasıl dönüştüğüne dair özlü bir açıklama sunmaktadır. Aynı zamanda canlılığını ve zenginliğini açıklamak için bu şerh geleneğini Geç Antik Çağ’a kadar takip eder. Helenistik dönem sonrası Aristoteles’e dönüşte merkezi bir rol oynadığı için kısa ama zor risale olan Kategoriler’in süregelen incelemelerine özel bir vurgu yapılmıştır. Okuyucu, Aristoteles’in şerh biçiminde incelenmesinin, gerçek felsefî düşüncenin sona ermesi anlamına gelmediğini akılda tutmalıdır. Tam tersine, filozoflar geleneksel olarak şerh formatını yalnızca Aristoteles’in eserlerini açıklamak için değil, aynı zamanda orijinal felsefî teorileri için bir araç olarak kullandılar. Filozofların bu yaklaşımları gösteriyor ki en azından başlangıçta Aristoteles’e dönüş belirli bir dizi öğretinin kabulünü içermiyordu. Açık ve net söylemek gerekir ki MÖ 1. yüzyılda bir Peripatetik filozofun kabul etmesi beklenen kesin bir öğretiler bütünü yoktu. Aristoteles o zamanlar eleştiriden uzak olduğu için değil, bilakis dikkatle incelenmeyi hak ettiği için bir otorite olarak görülüyordu.

---

• 1. Giriş
• 2. Şerh Geleneğinin Ön Tarihi: MÖ 1. yüzyılda Kategoriler’in Zenginliği
• 3. Aphrodisiaslı İskender ve MS 1. ve 2. yüzyıllarda Aristoteles Geleneği
• 4. Geç Antik Dönemde Şerh Geleneği: Kategorilerin Okuma Müfredatındaki Yeri
• 5. Ruh Üzerine’ye Dair Şerh Faaliyeti
• 6. Boethius ve Latin Geleneği
• 7. Sonuç
• Kaynakça
• A. Çevirisi Olan Birincil Kaynaklar
• B. İkincil Kaynaklar
• Diğer İnternet Kaynakları
• Anahtar Kavramlar

---

1. Giriş

Şerhin birincil amacı bir metni açıklamaktır. Genellikle, metin pasajlara ayrılır. “Pasaj” (lemma – lemmata), metni açıklamak ve değerlendirmek için bir metinden alıntılanan kısımdır. Bazı durumlarda metnin tamamı alıntılanmıştır. Bazı durumlarda ise sadece başlangıcına atıfta bulunulur. Pasajı her zaman metne dair bir analizi izler. Şerhler sadece felsefî eserler üzerine yazılmamıştır. Yetkili olarak kabul edilen herhangi bir şiirsel veya bilimsel eser, bir şerhin nesnesi haline gelebilir. Örneğin, Hipokrat külliyatı üzerine şerh yazma geleneği çok erken tarihlerde başlamıştır. Bu geleneğin çoğu kaybolmuş olsa da Galen’in Hipokrat külliyatına yazdığı şerhler bize kadar ulaşmıştır. Galen, MS 2. yüzyılın ikinci yarısında yaşamış ve eserlerini yazmış bir doktordu. İlginçtir ki, onun şerh faaliyeti Hipokrat ile sınırlı değildi. Galen, özellikle Önermeler, Birinci ve İkinci Analitikler ile Kategoriler (Galen, On My Own Books, XIX 47) olmak üzere Aristoteles’in birçok eseri hakkında şerhler yazdı. Çok büyük ihtimalle, bu şerhler yayınlanmak için değil, sadece küçük bir arkadaş ve öğrenci grubunun kullanımına yönelikti. Galen, Kategoriler şerhi hakkında şunları söylüyor:

“Aristoteles’in On Kategori hakkındaki çalışması üzerine ne kendim ne de başkaları için daha önce herhangi bir şerh yazmamıştım; daha sonra biri benden bu çalışma üzerine ortaya konan çözüm hakkında bir şey istediğinde, bir şerh yazmıştım. Bunu yalnızca kitabı bir öğretmenle birlikte okumuş öğrenciler için veya en azından bir Adrastus ve Aspasius’unkiler gibi diğer bazı şerhlere başlangıç yapmaları amacıyla yazmıştım.” (Galen, On My Own Books, XIX 42, Kühn, İng. trc. Singer)

Galen, şârihleri bir öğretmen veya bir öğrenci kitlesine dönük şerh yapan kişi olarak gördüğünü açıkça belirtir. Ayrıca, Galen’in işaret ettiği gibi, şerh, belirli bilgi düzeyine sahip öğrencilere yönelik bir öğretim aracıydı. Kategoriler’e yazdığı şerhte Galen’i okuması beklenen öğrenciler kesinlikle yeni başlayanlar değildi. Onlar, ya daha önce bir öğretmenle bu metne dair çalışmadan yararlanmış olan ya da daha başlangıç düzeyindeki açıklamalar yoluyla Kategoriler ile tanışıklığı olan öğrenciler için yazılmıştı. Bu noktada Galen, Adrastus ve Aspasius tarafından yazılan şerhlere atıfta bulunur. Bunu yaparak bize, Kategoriler üzerine yazılmış şerhlerin çokluğu hakkında bir fikir verir. Bu şerhler zaten muhkem hale gelmiş bir yorum pratiğinin parçası olarak birbiri peşi sıra yazılmıştır. Fakat bu şerhlerden çoğu bize ulaşmadı. Bugün ne Adrastus ve Aspasius’un Kategoriler üzerine yazdığı şerhler ne de Galen’in aynı risale üzerine yazdığı şerhler elimizdedir. Bu üzücü (en azından bizim için) gerçek, nihayetinde bu edebî üretimin doğasından kaynaklanmaktadır. Her nesil şârih, Aristoteles’i kendi teorik kaygıları ve eğilimleri ışığında okudu ve yorumladı, ancak yerini yeni nesil şârihler aldı. Dikkate değer bir istisna, Galen’in daha genç bir çağdaşı olan Aphrodisiaslı İskender’dir. Onun şerhleri günümüze ulaştı, çünkü daha sonraki şârihler tarafından onun çalışması örnek model olarak benimsenmiştir. Ama Aphrodisiaslı İskender’in şerhinin de tamamı bize ulaşmamıştır. Örneğin, Aphrodisiaslı İskender Kategoriler üzerine bir şerh yazmıştır (Simplicius, In Cat. 1.16). Bu şerh, Adrastus, Aspasius, Galen ve diğerleri tarafından yazılanlarla aynı kaderi paylaştı. Bugün Aphrodisiaslı İskender’in şerhi sonraki gelenekte Kategoriler üzerine yazılmış şerhler içerisine dâhil edilmiş şekilde fragmanlar halinde elimize gelmiştir.

2. Şerh Geleneğinin Ön Tarihi: MÖ 1. yüzyılda Kategoriler’in Zenginliği

Helenistik çağın sonlarına doğru başlayan ve takip eden yüzyıllarda da devam eden Aristoteles’e karşı eleştirel tavır, önceki yüzyıllarda büyük ölçüde göz ardı edilen Kategoriler gibi eserlerine yönelikti. Bu tavır, Aristoteles’in yazılarının zamanın ilgi ve ihtiyaçlarına uygun bir biçimde yazıldığını düşünmelerinden kaynaklanır. Elimizdeki bilgiler zayıf olsa da MÖ 1. yüzyılda yoğun bir editöryal faaliyetin gerçekleştiğine işaret eder. Filozoftan ziyade bibliyofil olan Teoslu Apellicon’un, 90’larda Aristoteles’in eserlerinin kopyalarını yazdığı anlaşılıyor (Strabo, Geo. XIII I 54). Bir gramer ve Aristoteles (philaristotelês) meraklısı olan Amisus’lu Tyrannion, Apellicon’un kitaplarına erişimi olduğundan 60’larda da aynı şeyi yapmış olabilir (fakat kaynaklarımız Aristoteles’in eserlerini onun editörlüğünü yaptığını söylemiyor; sadece “Aristoteles’in kitaplarını sıraya koyduğunu” belirtiyor; Strabo, Geo. XIII I 54; Plutarch, Sulla 26 468 B-C). Aktarılanlara göre, bu editöryal çalışmaları, Helenistik sonrası dönemdeki Aristoteles’e dönüşte muazzam bir etki yaratan ve Aristoteles’in ilk güvenilir neşrinin üretimiyle tanınan Rodoslu Andronicus tarafından geride bırakılmıştır. Andronicus ve Aristoteles’in varsayımsal edisyonu hakkında daha fazla bilgi şurada mevcuttur: Andronicus of Rhodes

Esasında Andronicus, Aristoteles felsefesine karşı duyulan ilginin yeniden canlanmasını tek başına sağlamamıştır. Bu canlanma, en azından kısmen ondan bağımsızdı. Ayrıca, Kategoriler’in bu bağlamda sahip olduğu zenginliğin yakından incelenmesi, Aristoteles’e dönüşün farklı biçimler aldığını ve birbiriyle zorunlu olarak ilişkili olmayan çok çeşitli şerh tarzlarını içerdiğini göstermektedir. Nihayetinde, Aristoteles’e dönüş, Aristoteles’in belirttiği görüşlerin kabulünü ya da bunların bir şerh   biçiminde tedvinini zorunlu olarak içermiyordu. Kısacası, bu erken dönemde Aristotelesçi gelenekte ana akım (ortodoksi) yoktu (pace Moraux 1973, s. xii–xx, özellikle xvi–xvii).

MÖ 1. yüzyılda faaliyette bulunan Kategoriler’in beş antik şârihinin (palaioi exêgêtai) isimlerine sahibiz: Andronicus, Boethus, Athenodorus, Ariston ve Eudorus (Simplicius, In Cat. 159.32–33). Bu beş filozoftan sadece Sidon’lu Boethus’un Kategoriler üzerine bir şerh yazmış olması muhtemeldir. Boethus’un faaliyeti MÖ 1. yüzyılın ikinci yarısına tarihlenebilmekte. Simplicius, “kelime kelime şerhini”, “Kategoriler’i yeniden ifadelendiren” söylenen Andronicus’unkinin karşına koyar (Simplicius, In Cat. 29.28–30.5).  Simplicius’un kendi edebî geleneğini Andronicus ve Boethus’a yansıttığını ve Boethus’un ve Andronicus’un, onun (Simplicius) standartlarına göre iki farklı yorum geleneğine dahil olduklarını dışarda bırakamayız. Bir yandan, Andronicus’un Aristoteles’in amacını ortaya koymak için Aristoteles’in metnini yeniden ifade ettiğine ve netleştirdiğine dair bazı açık kanıtlar bulunmakta. Öte yandan, Andronicus’un daha sonra yeniden ifadelendirme olarak tanımlanabilecek bir tarzda yazdığını düşünmek için hiçbir neden yoktur. Themistius, antik çağda bu özel şerh biçiminin şampiyonuydu. Themistius bize seleflerinin isimlerini vermez. Onun bu tavrı farklı yorumlara açıktır: Ya Themistius, Andronicus’un Kategoriler üzerine çalışmasını bilmiyordu ya da bu eser yeniden ifadelendirme tarzında yazılmamıştır. Neyse ki, Andronicus’un Aristoteles’in ilk yeniden ifadelendiricisi olup olmadığını belirlememiz şart değildir. Önemli olan onun yorum tarzının Boethus’unkinden farklı olarak algılanmasıdır. Andronicus’tan farklı olarak Boethus, Kategoriler kitabının tamamını kelime kelime şerh şeklinde derinlemesine inceledi. Daha sonra Boethus antik çağda büyük saygı gördü. Simplicius ondan “muhteşem Boethus” (In Cat. 1.18), “soylu Boethus” (In Cat. 379.32) olarak bahseder ve “aklının keskinliğini” takdir eder (In Cat. 1.23 ve 434.18). Birkaç yerde geçen bahsi dışında, şerhleri günümüze ulaşmamıştır. Bununla birlikte, bu birkaç tanıklıktan, Boethus’un, Stoacıların Aristoteles’in Kategoriler’ine karşı ortaya koydukları zorluklarla ilgilendiği açıktır. Stoacılar, bu risalenin dil ve dilsel ifadeler hakkında olduğu varsayımıyla Kategoriler’e saldırdılar. Dil ve dilbilimsel ifadeler üzerine bir inceleme olarak Kategoriler’in eksik olduğunu savundular. Boethus, Kategoriler’in bu şekilde okunmasına karşı çıktı ve daha sonra diğerlerinin yanı sıra Porphyry tarafından da izlenen bir yorum çizgisinin öncüsü oldu.

Boethus’un Kategoriler’i savunması, bu metnin yoğun bir şekilde okunduğunu, incelendiğini ve bunun sadece Aristoteles’e yakın filozoflar arasında söz konusu olmadığını belgelemektedir. Stoacı filozof Athenodorus’un “Aristoteles’in Kategoriler’ine Karşı” adlı bir kitabı (Simplicius, In Cat. 86.22) veya kitapları (Porphyry, In Cat. 62.25-26) vardır. Athenodorus hakkında çok az şey biliyoruz. İmparator Augustus’un arkadaşı ve danışmanı olan ve onun tarafından Toros valisi olarak atanan Tarsuslu Athenodorus ile aynı kişiyse, MÖ 1. yüzyılın ikinci yarısında yaşamış olmalıdır. Onun Kategoriler eleştirisini bir şerh biçiminde yazıldığını düşünmek için güçlü bir neden yoktur. Athenodorus, Platoncu Lucius ve Nikostratus’un yüz yıldan fazla bir süre sonra yapacakları gibi, bir dizi itiraz ve zorluk sunmakla yetinmiş olabilirdi (Simplicius, In Cat. 1.18–20: “Diğerleri sadece, Lucius ve onun ardından, Lucius’un işini devralan Nicostratus tarafından yapıldığı gibi, metinden kaynaklanan bir dizi zorluğu (aporiai) sunmayı seçtiler.”)

Kategoriler’in tüm antik yorumcularının birer şârih olarak değerlendirilmesine, İskenderiyeli Eudorus örneğinde de karşı çıkılmalıdır. Eudorus’un MÖ 1. yüzyılın ortalarında faal olduğu varsayılmaktadır. Simplicius, Kategoriler’in antik yorumcuları arasında Eudorus’u saymakla yetinmez. Eudorus’un Aristoteles ile tartıştığı dokuz başlığı da aktarır. Ancak edebî üretiminin biçimi hakkında çıkarımda bulunmak mümkün değildir. Tek kesin varsayım, Kategoriler’in incelenmesinin Aristoteles okulu ile sınırlı olmadığıdır. Aslında, Eudorus Peripatetik bir filozof değildi. Simplicius ondan “Akademi’ye mensup Eudorus” olarak bahseder (In Cat. 187.10).

Antik yorumcuları listesine göre Kategoriler’in son yorumcusu; İskenderiyeli Ariston’dur. Cicero’dan (Lucullus §§ 11-12) Ariston’un MÖ 87’de İskenderiye’de Clitomachus ile Larissa’lı Philo’nun eski bir öğrencisi olan Tyruslu Herakleitos ile Ascalon’lu Antiochus arasındaki söyleşilere katılan bilginler arasında olduğunu öğreniyoruz. Cicero, Ariston’u Antiochus’un öğrencisi olarak tasvir eder. Ariston’un Antiochus’un öğrencisi olduğu, MÖ 1. yüzyılda Philodemus tarafından yazılan akademi tarihi eseri olan Index Academicorum tarafından doğrulanmaktadır. Orada, Antiochus’un “<Akademi’yi> devraldığı” söylenmektedir. (XXXIV 34 Dorandi) Öğrencilerinin bir listesi de verilmektedir. Listede Antiochus’un kardeşi Aristus’un İskenderiyeli Ariston ve Dio ile Bergamalı Cratippus isimleri yer almaktadır. (XXXV 1–6 Dorandi). Hemen ardından gelen şey son derece ilginçtir: “İskenderiyeli Ariston ve Bergamalı Cratippus Akademi’yi terk etti ve Peripatetik oldu” (XXXV 10–16 Dorandi). Peripatetik felsefeye geçişlerinin nedenlerini ise bizlere söylenmektedir. Ariston söz konusu olduğunda, bu geçişin gerçekte neyle ilgili olduğunu anlamak da zordur. Elimizdeki bilgilerden sadece onun Kategoriler hakkında yazdığını söyleyebiliriz. Ancak Ariston’un bir şerh şeklinde yazdığına dair hiçbir kanıt yoktur. Onun durumu Andronicus ve Boethus’unkinden önemli ölçüde farklıdır. Andronicus ve Boethus, Aristoteles’in felsefesini düzenlemek, açıklığa kavuşturmak ve gerçekten savunmak için bir girişimde bulundular. Bu Ariston için geçerli görünmüyor. Onun adı asla Andronicus ve Boethus’unkilerle aynı anda anılmaz. Ayrıca Ariston’un Andronicus ve Boethus’un varlığından, eserlerinden veya Aristoteles’in yorumcuları olarak faaliyetlerinden haberdar olduğuna dair hiçbir kanıt yoktur. Andronicus’un çalışmasının Ariston’un Aristoteles felsefesine yönelmesinde rol oynadığı sadece bir varsayımdır.

Sonraki şerh geleneğinde, Kategoriler’den erken (yani MÖ 1. yüzyıl) dönemlerde haberdar olunduğuna dair çok sayıda bilgi vardır. Uzman bir okuyucu bile çoğu zaman Kategoriler’in en iyi nasıl düzenlenebileceğini düşünür. Michael Griffin tarafından hazırlanan yakın tarihli bir monografinin girişini okuyanlar bu erken dönem faaliyetlerine dair kanıtların faydalı bir aktarımını bulacaklardır (Falcon 2018 ve Menn’in 2018’de Griffin’e (2015) yöneltilen eleştirel yorumlar, 2020’de Griffin’in yanıtı ile birlikte okunmalıdır.). Griffin’e göre, Rodoslu Andronicus, Aristoteles’in Kategoriler’ine olan Helenistik sonrası dönemdeki ilgi artışında kilit bir rol oynamıştır. Andronicus, Kategoriler’i Aristoteles’in yazılarından oluşan kataloğunun (pinakes) başına yerleştirdi. Bu risalede, Aristoteles mantığına (tam anlamıyla) yeni başlayanlara yönelik Aristoteles’in yüklemleme teorisine faydalı bir giriş gördü. Sonuç olarak, Andronicus’un Kategoriler hakkında ne düşündüğü önemli değildi; önemli olan pinakesinde bu işe ayırdığı yerdi. Pinakesinde Kategoriler’e verdiği önem sayesinde o zamana kadar gözden kaçan bir eserin dikkat çekmesine katkıda bulundu.

Aristoteles’in Kategoriler’inin erken kabulünün canlı ve karmaşık öyküsünden ne öğreniyoruz? Aristoteles’e dönüşün, farklı bir felsefî geçmişe ve farklı bir felsefî gündeme sahip düşünürleri cezbettiğini öğreniyoruz. Ayrıca onların Aristoteles’le olan düşünsel ilişkisinin, Kategoriler’in birkaç özgün okumasıyla sonuçlandığını da öğreniyoruz. Bu okumalar yeniden tasnif edildiğinde, bizi Aristoteles’in orijinal fikirlerine daha fazla yaklaştırmıyorlar. Daha doğrudan ve daha net bir şekilde Aristoteles’in Kategoriler’i ile tüm yorumcuları arasında bir kopukluk olduğunu ve bu kopukluğun devam ettiğini gösteriyor. Bu kopukluk Helenistik dönemin başlarında yaşanmaya başlandı. Sonuç olarak, sonraki (yani Helenistik dönem sonrası) tüm yorumcular bu boşluğu kapatmak için mücadele ettiler. Rodoslu Andronicus ve Sidonlu Boethus gibi Kategoriler’in ilk şârihleri bu kuralın istisnası değildir. Onların çabaları, tıpkı bizimkiler gibi, en iyi ihtimalle kısmî bir başarıya sahipti. Sonunda Aristoteles’in Kategoriler’i o günden beri -hâlâ da öyledir- anlaşılması zor bir eserdir.

3. Aphrodisiaslı İskender ve MS 1. ve 2. yüzyıllarda Aristoteles Geleneği

Aristoteles’in felsefesine olan ilginin yeniden canlanması MÖ 1. yüzyıldan sonra da devam etti. Aristoteles’in eserleri üzerindeki şerh faaliyeti MS 1. ve 2. yüzyılda gelişmeyi sürdürdü. Bu iki yüzyılda yeni yorum katmanları eklendi ve bunlar Aphrodisiaslı İskender’in şerhlerinde doruk noktasına ulaşan şerh geleneğinin oluşumuna büyük katkıda bulundular.

Aegae’li İskender Kategoriler (Simplicius, In Cat. 10.20; 13.16) ve De caelo (Simplicius, DC 430.29-32) hakkında şerh yazdığı biliniyor. İmparator Nero’nun öğretmeni olduğu söylendiğinden, onun şerh faaliyetlerinin MS 1. yüzyılın ilk yarısına tekabül ettiği söylenebilir. Edebî çalışmalarının biçimi hakkında hiçbir şey söylenemez. Bu aynı zamanda Kategoriler’in diğer iki yorumcusu olan Sotion ve Achaius için de geçerlidir (Simplicius, In Cat. 159.23). Onların şerh faaliyetlerini tarihlendirmek çok zor olmasına rağmen, MS 1. yüzyılda ortaya çıktığına dair bir iddia söz konusudur. Elimizdeki bilgiler ne yazık ki yetersizdir, ancak Kategoriler’in Aristoteles’in felsefesi üzerine şerh faaliyetinin merkezinde olmaya devam ettiği sonucundan kaçmak zordur. MS 2. yüzyılın ilk yarısında da durum değişmemiştir. Galen’den Aphrodisiaslı Adrastus ile Aspasius’un Kategoriler hakkında başlangıç düzeyinde şerhler yazdıklarını öğreniyoruz. Galen’in bu şerhlere atıfta bulunma biçiminden, öğrencilere Kategoriler’i tanıtmak için kolayca erişilebilen ve düzenli olarak başvurulan şerhler oldukları sonucuna varılabilir. Adrastus ve Aspasius, Aristoteles’in saygın yorumcuları olarak kendilerini kanıtladılar. Onların şerhlerinin yaklaşık yüz yıl sonra büyük Plotinus tarafından hâlâ kullanıldığını biliyoruz (Porphyry, Life of Plotinus, 14.12–14). Aspasius’un şerh faaliyeti Kategoriler’le sınırlı kalmamıştır. Önermeler, Fizik ve Metafizik üzerine de şerhler yazdı. Bu şerhler sonraki nesil şârihler tarafından kullanılmış ve alıntılanmıştır. Aspasius’un antik çağda sahip olduğu itibar, Aristoteles’in Etik’ine yazdığı şerhin neden varlığını sürdürdüğünü açıklıyor. Bu, Aristotelesçi bir metin üzerine günümüze ulaşan en erken şerhtir.

Felsefe pratiğinin MS 2. yüzyılın sonlarına doğru gelişmesi üzerindeki önemli etkilerden biri, emperyal gücün eğitim konularına müdahalesiydi. Bu müdahale, eyaletlerde retorik ve felsefenin halka açık kürsülerini kurduğu söylenen imparator Antoninus Pius’a kadar uzanıyor gibi görünüyor. Fakat MS 176’da Atina’da imparatorluk felsefe kürsülerini ilk kuran Marcus Aurelius’tu. Antik kaynaklarımızdan, bu kürsülerin Platoncu, Stoacı, Peripatetik ve Epikürcü felsefelerde olduğu söylenir. Büyük olasılıkla, Aristoteles felsefesinde kürsüsünün ilk sahibi, Galen’in “Platon’un öğretileri hakkında bilgili, ancak Aristoteles’in öğretilerine daha yatkın” olarak tanımladığı yaşlı bir çağdaşı olan Şamlı İskender’di (Galen, De praenotione XIV 627–628 Kühn). İmparatorluk felsefe kürsülerinde oturanlar kamu eğitimcileriydi ve yıllık maaş alırlardı. Öğretim, okulun kurucusunun metinleri üzerine ders vermekten ibaretti. Aphrodisiaslı İskender, Aristoteles felsefesi kürsüsüne resmen atanan bu öğretmenlerden biriydi. İskender kendisini bir öğretmen yani bir didaskalos olarak adlandırır (De fato 164.15). Aristoteles felsefesini öğreten biri olarak İskender, yalnızca bu felsefeyi açıklamakla kalmıyor, aynı zamanda felsefe okulları arasındaki tartışmalar bağlamında savunular da yapıyordu. Aristoteles’e karşı tutumunu en iyi Ruh Üzerine’nin en başında ifade eder. Bu risale, Aristoteles’in Ruh Üzerine’si üzerine bir şerh değil, Aristoteles’in Ruh Üzerine’sinde belirlenen ilkelere dayanan ruhun araştırılmasıdır. Burada İskender’in kendisi için belirlediği görev, Aristoteles’in görüşlerini açıklığa kavuşturmak ve tanıtımını yapmaktadır:

“Bu yazar, tüm felsefî problemlerde, Aristoteles’in otoritesine, bu konulardaki öğretisinin diğer filozoflarınkinden daha fazla hakikat iddiasına sahip olduğu inancıyla özel bir önem verir. Bu nedenle, burada ortaya koyduğum ruh öğretisi, Aristoteles’in bu konuda söylediklerinin mümkün olduğunca açık bir açıklaması ise bu risalenin amacı tatmin edici bir şekilde gerçekleşecektir ve kendi katkımı, Aristoteles’in kendisinin bu kadar mükemmel bir şekilde ifade ettiği belirli noktaların açıklamalarıyla sınırlayacağım.” (Alexander, De Anima 2. 5–9, Fotinis’i takip eden tercüme)

İskender, Aristoteles’in risalelerinin çoğu (hepsi değil) hakkında şerhler yazdı. Birinci Analitik (Kitap 1), Topikler, Meteoroloji ve Duyu ve Duyu Nesneleri Üzerine hakkındaki şerhleri günümüze ulaşmıştır. İkinci Analitikler ve Fizik hakkındaki kayıp şerhlerinin parçaları toplandı ve düzenlendi (sırasıyla Moraux 1979 ve Rashed 2011). Yalnızca Arapça gelenekte var olan Oluş ve Bozuluş hakkındaki kayıp şerhinden uzun bir alıntının şimdilerde bir İngilizce çevirisi mevcuttur (Gannagé 2005). Onun adı altında aktarılan Metafizik hakkındaki şerhlerden sadece ilk beş kitap (Alfa’dan Delta’ya) orijinaldir. Praetcher’den beri (Praetcher 1906) diğer kitaplara dair şerhler (Epsilon’dan Nu’ya) genellikle Efesli Michael’a atfedilir. İskenderiyeli Stephanus’a (Golitsis 2016b) atfedilmesi gereken Epsilon kitabı hariç bu nispet artık doğrulanmıştır (Luna 2001). Yaygın olarak İskender’e atfedilen Sofistik Çürütmeler hakkındaki şerh sahtedir ve Efesli Michael’a nispet edilmelidir (Ebbesen 1981, I: 268–285). 

İskender en çok Aristoteles hakkındaki şerhleriyle tanınmasına rağmen, şerh faaliyeti, Aristoteles felsefesindeki belirli şerh noktaları üzerine kısa tartışmaları içerecek şekilde genişledi. Bu tartışmalar Problemler ve Çözümler olarak bilinen dört kitapta ve genel olarak Mantissa olarak bilinen (lafzen, “Abra”) başka bir kitapta toplanmıştır. Bu koleksiyonlar, Aristoteles’in felsefesinin açıklanmasında uygulanan olağanüstü çeşitlilikteki şerh yöntemlerinin anlamlı bir örneğini sunar. Bir noktaya kadar, bu denli çeşitli şerh yöntemlerinin kullanılması, Aristoteles felsefesinin farklı bilgi düzeylerine sahip öğrencilerin eğitiminde öğretim aracı olarak kullanılan bu eserlerin pedagojik işlevine atıfta bulunularak açıklanabilir.

İskender’in şerh faaliyeti, nihayetinde, Aristoteles’in gerçek düşüncesi olarak kabul ettiği şeyi çıkarma girişimi ile birleştirilmiş bir sistemleştirme çabasından oluşuyordu. İskender’e “Aristoteles’in en otantik şârihi” ününü kazandıran şey, üstadın felsefesine olan bu sadakati ve şerhlerinin dakikliğiydi. (Simplicius, In Phys. 80.16). Şerhleri, antik çağda ve ötesinde büyük ölçüde emsalsiz kalan şerh standartlarını belirledi. Ancak onun olağanüstü başarısının, MÖ 1. yüzyılda başlayan şerh geleneğinin doruk noktası olduğunu anlamak önemlidir. Daha da önemlisi, İskender, Aristoteles’in ilk değil, son gerçek şârihiydi. Sonraki nesil şârihler İskender’den derinden etkilenmiş olsalar da çok farklı bir şerh ideali tarafından motive edildiler. Öncelikli amaçları artık Aristoteles’in düşüncesini kendi iyiliği için kurtarmak ve korumak değil, Aristoteles ile Platon arasında bir uzlaşma sağlamak ve iki filozofu tek ve aynı felsefî bakış açısının parçası olarak sunmaktı. (Bir şârih ve bir filozof olarak İskender hakkında daha fazla bilgi için okuyucuyu, ona dair bir ansiklopedi maddesinin 2. ve 3. bölümlerine yönlendiriyorum: Alexander of Aphrodisias)

4. Geç Antik Dönemde Şerh Geleneği: Kategorilerin Okuma Müfredatındaki Yeri

Aristoteles’in eserlerinin yakın metin okuması yoluyla incelenmesi, Geç Antik Çağ’da artmasa da devam etti. Aynı şekilde, tüm önemli eserlerinin şerhlerinin temini de sağlanıyordu. Aphrodisiaslı İskender’in aksine, bu şârihlerin çoğu kendilerini Platon’un takipçileri (yani Platoncular) olarak görüyorlardı. Onların öncülüğünde, Platon’un felsefesi, daha sonra gelen tüm düşünce sistemlerinden üstün hale geldi. Ayrıca, daha sonraki tüm bu sistemlerin, Platon’un felsefesinin az çok sadık gelişmeleri olarak başladığına inanıyorlardı. Aristoteles kuralın bir istisnası değildi. Aksine, bu şârihler Aristoteles’i Platon’un gerçek bir halefi olarak gördüler. Bu, Platon’a dönerek neden Aristoteles’in felsefesini reddetmek istemediklerini açıklar. Aksine, bu felsefenin Platoncu bir çerçeveye dâhil edilebileceğine ikna oldular. Geç Antikçağ Platonculuğu, bir düşünce sistemi olarak o kadar kapsamlıydı ki, Aristoteles felsefesini unsurlarından biri olarak barındırabilirdi. Bu düşünce çerçevesinde, Platon ile Aristoteles arasında tam bir uzlaşı sağlamak şerh çalışmalarında önemli bir ilke haline geldi. Bu şârihlerin çoğu için, Aristoteles ile Platon arasındaki belirli konularda yaşanan anlaşmazlık, iki filozof arasında daha derin bir düzeyde bulunan uyumu engellemedi.

Gerçekte, bu yorumcular tarafından girişilen Platon ve Aristoteles uzlaşması, Platon’un felsefesinin incelenmesi için bir ön koşul olarak Aristoteles’in eserlerine sahip çıkmaktan ibaretti. Bu çalışmalar arasında Kategoriler özel bir yere sahip olmaya devam etti. Rodoslu Andronicus’a kadar gidebilen bir geleneği takip ederek (Kategoriler’in erken dönemdeki kaderine dair bölüme bkz.), bu tez, felsefenin tamamına başlangıç düzeyinde bir giriş olarak kabul edildi ve bu nedenle, çok az felsefe bilgisi olan veya hiç olmayan yeni felsefe öğrencilerinin öğretimi için kullanıldı. (Porphyry, In Cat. 56. 28–29). Bu nedenle, bu kısa ama zor risale üzerindeki şerh faaliyeti hiç durmamış, hatta Geç Antik Çağ’da daha da artmıştır. Bu dönemde Kategoriler’in kabulü için kilit figür hiç şüphesiz Porphyry idi (ykl. 234–305 MS). Porphyry, Gedalius adlı bir öğrenciye hitap eden yedi kitaplık bir şerh yazdı. Bu yorumda Porphyry, önceki tüm aporiaların bir çözümü de dâhil olmak üzere, Kategoriler’in eksiksiz bir şerhini sundu (Simplicius, In Cat. 2. 6–9). Ayrıca, Kategoriler’in daha önceki yorumcuları (örneğin, Stoacı Athenodorus ve Cornutus ile Platoncu Lucius ve Nicostratus) tarafından yöneltilen itirazların kapsamlı bir tartışması yanında, Kategoriler’in geleneksel eleştirisini de ele aldı. Kategoriler’i savunması, Peripatetik geleneğe dayanıyordu ve gerçekten yayıldı (örneğin Saydalı Boethus, Aphrodisiaslı İskender). Bu şerhten bir alıntı yakın zamanda Archimedes Palimpsest olarak bilinen yerde keşfedildi (Bkz. R. Chiaradonna, M. Rashed ve D. Sedley 2013).  Porphyry, Kategoriler üzerine başka bir şerh daha yazdı. Bu ikinci şerh bize ulaştı. Daha kapsamlı şerhte elde edilen sonuçlar burada kısaltılmış, basitleştirilmiş ve bir öğretmen ile öğrenci arasındaki diyalog şeklinde erişilebilir hale getirilmiştir. Aynı yazara ait aynı risale üzerine farklı formatta yazılmış iki şerhin varlığı, bu şerhlerin birer öğretim aracı olduğu ve farklı becerilere ve Kategoriler’e farklı seviyelerde aşinalığı olan öğrencilerin öğretimi için kullanıldığı gerçeği ışığında anlaşılmalıdır. Son olarak, Porphyry, Isagoge’nin (lafzen “Giriş”) yazarıdır. Bu kısa kitap, Aristoteles’in yüklemleme teorisine bir giriş niteliğindedir. Okuma müfredatı Kategoriler’den başlayarak Aristoteles’in mantığıyla devam eden felsefeye tam anlamıyla yeni başlayanlara yöneliktir.

Gedalius’a hitaben yazılan şerh, hemen bir başarı elde etti ve takip edilmesi gereken bir örnek oldu. Iamblichus’un (MS 242–325), Kategoriler üzerine bu şerhi yakından takip eden, argümanı kısaltan ve genel yorumu daha net hale getiren bir şerh yazdığı bilinmektedir. Ayrıca Iamblichus’un, Pisagorcu Archytas’ın kategoriler öğretisi üzerine yazdığı kitabın da yardımıyla Porphyry’un yorumunu güçlendirdiği bilinmektedir (Simplicius, In Cat. 2.9-14’te). Söz konusu eser, Aristoteles’in on kategori öğretisini Pisagorcu okula ait olduğunu iddia etmeyi amaçlayan geç dönemde üretilmiş sahte bir çalışmadır. Iamblichus, bu sahteciliği Aristoteles’in Kategorileri’nin gerçek bir öngörüsü ve Pisagor ile başlayıp Platon ve Aristoteles ile devam eden tek bir bilgelik geleneği olarak felsefe vizyonunun doğrulanması olarak değerlendirdi. Iamblichus’un Aristoteles ile Pisagor doktrini arasındaki genel anlaşmayı kanıtlama girişiminde Archytas’ın düşüncelerinden yararlandığı bildirilmektedir.

Iamblichus’un yorumu kayıptır, ancak bu yorumun Kategoriler hakkındaki antik tartışmaya yaptığı katkı hakkında Dexippus sayesinde bir fikir sahibi olabiliriz. Dexippus hakkında Iamblichus’un öğrencisi olduğu gerçeğinin yanı sıra hiçbir şey bilinmemektedir. Günümüze ulaşan şerhi, Aristoteles’in Kategoriler’ine aykırı olarak aporiai’ye sunulan çözümlerin kısa ve net bir sunumunu sağlar. Dexippus, seleflerinin, özellikle Porphyry ve Iamblichus’un elde ettiği yorumlama sonuçlarının kısa ve nispeten basit bir özetini sunma amacına daha uygun olan soru-cevap formatını seçti. Dexippus özgün bir düşünür değildi. Simplicius’a göre, Porphyry ve Iamblichus düşüncelerine neredeyse hiçbir şey eklemedi (Simplicius, In Cat. 2. 29–30).

Kategoriler’e hâkim olduktan sonra, felsefe öğrencisinin Platon’un diyaloglarına dönmeden önce Aristoteles külliyatının geri kalanını okuması bekleniyordu. Proclus’un (MS 410-485 civarı) öğretmeni Syrianus, öğrencilerini Aristoteles’ten başlayarak hem Platon’a hem de Aristoteles’le karşı karşıya bıraktı. Proclus, MS 430 civarında, okulun önceki başkanı Plutarch’ın yaşlandığı ve Syrianus’un başkanlığı çoktan devraldığı bir zamanda Atina’ya geldi. Genç ve yetenekli bir öğrenci olan Proclus, Aristoteles’in Ruh Üzerine’sini ve Platon’un Phaedo’sunu Plutarch ile okudu. Fakat Plutarch öldüğünde, Syrianus onun felsefî eğitiminden sorumlu oldu. Syrianus’un yönetimi altında Proclus, iki yıldan kısa bir sürede tüm Aristoteles külliyatına hâkim oldu. Mantık, ahlak, siyaset, fiziğe dair çalışmalarını tahsil etti ve bütün bunları teolojiyle tamamladı (Marinus, Life of Proclus, 12 ve 13. bölümler). Mantık-ahlak-siyaset-fizik-teoloji sırlaması yalnızca öğretimin belirli bir düzenlemesini değil, aynı zamanda belirli bir felsefe anlayışını da yansıtıyordu. Başlangıç olarak, Aristoteles’in mantık eserleri için belirlenen ilk yer, mantığın doğasına dair belirli bir görüş dikkate alındığında tarafsız değildi. Bu zamana kadar mantık, felsefe için bir araç olarak görülüyordu. Bu mantık anlayışı ve felsefenin geri kalanıyla ilişkisi, Aristoteles’in mantık eserlerine atıfta bulunmak için hâlâ kullandığımız toplu Organon başlığına da yansır. Dahası, teolojik olmayan eserler, Metafizik’te sunulduğu şekliyle teoloji çalışmasına ön hazırlık niteliğindeydi. Bu risale, Aristoteles’in üzerinde çalışılan son eseriydi. Bir akıl ve mükemmel bilfiillik halinden zevk alan bir canlı olarak Tanrı tasavvuru, Syrianus tarafından Aristoteles’in felsefesi üzerine yaptığı dersin doruk noktası olarak tasarlanmıştı. Proclus Metafizik’e hâkim olduktan ve Aristoteles’in ilâh anlayışını öğrendikten sonra Syrianus, onu Platon’a yönlendirdi ve bu çerçevede o, zirvesini Timaeus ve Parmenides diyaloglarının oluşturduğu diyalogları belirli bir sıra düzeni içinde okudu.

Aristoteles ve Platon’un felsefesine yönelik bu tutum, Syrianus’tan Proclus’a ve Proclus’tan Ammonius’a (ykl. MS 440-520) geçmiştir. Ammonius’un Kategoriler, Yorum Üzerine, Birinci Analitikler ve Porphyry’un Isagoge hakkındaki yorumları bize ulaştı. Sonuncusu, Isagoge hakkında günümüze ulaşan en eski şerhtir. Bu zamana kadar Isagoge, Kategoriler, Yorum Üzerine ve Birinci Analitikler ile devam eden felsefe okuma müfredatının bir parçası olarak kurgulamıştı. Ancak, Ammonius’un Kategoriler, Birinci Analitikler ve belki de Isagoge hakkındaki şerhlerini bizzat yazmadığına dikkat edilmelidir. Bunlar onun, Aristoteles üzerine derslerine katılan öğrencileri tarafından yazıldılar. (Şerhleri hakkında daha fazla bilgi ve tartışma için Ammonius maddesinin 1.2 bölümüne bkz. Ammonius) Diğer şerhler, öğretmen tarafından verilen sözlü anlatımın bir dökümü olarak ders salonunda yapıldı. Olympiodorus (MS 495-565) ve öğrencisi Elias (David) tarafından verilen derslere dayanan Kategoriler hakkındaki yorumlar bize ulaştı. Philoponus (ykl. 490-570 MS) Kategoriler üzerine verdiği derslerin edisyonunu gerçekleştirdi. Ancak, bu geç dönem şerhlerinin en etkilisi, Simplicius’un MS 529’dan sonra yazdığı şerhti. Simplicius, engin bilgi seviyesine ve olağanüstü muhakeme gücüne sahip bir kişiydi. Ayrıca uzun ve saygıdeğer bir şerh geleneğinin sonunda yazdığının da kesinlikle farkındaydı. Bu geleneğin çeşitli kollarını bilinçli olarak özümsemeye ve harmanlamaya çalıştı. Bunu yaparak, bize antik çağda Kategoriler’in kabulüne ilişkin en kapsamlı ve bilgilendirici araştırmayı bıraktı. İlk bakışta Simplicius modern bir bilim adamı gibi görünebilir. Onun yorumu, metni yakından okuyarak Kategoriler’i açıklayan düşünceli ve kendini işine adamış bir yorumcunun büyük özen ve hassasiyetini göstermektedir. Yine de gözden kaçırılmaması gereken önemli bir fark var. Simplicius bir Platoncuydu ve onun şerh faaliyeti Platon ve Aristoteles’in esaslı bir anlaşma içinde olduklarını göstermeyi amaçlıyordu. Simplicius, kendi şerh ideali konusunda son derece nettir:

“<değerli yorumcu>, <Aristotles>’in, Platon’a karşı söylediklerini yalnızca yazılanlara bakarak uyumsuzluğa mahkûm etmemelidir; bilakis ruha bakmalı ve noktaların çoğunda aralarında hüküm süren uyumun izini sürmelidir” (Simplicius, In Cat. 7. 29–32, İng. trc. Michael Case)

Simplicius’ta doruk noktasına ulaşan yorum geleneği, Kategoriler’in daha iyi anlaşılmasına yönelik samimi bir girişimden ibaretti. Simplicius’un yorumunu okuyarak, bu geleneğin bu kısa ama anlaşılması zor risaleyi açıklamak için kullandığı olağanüstü ustalık hâlâ ilham vericidir. Ama aynı zamanda, bu geleneğin bu metne ayrıcalıklı bir erişimi olmadığı izlenimini de kişi edinebilir. Durum tam tersinedir: Aristoteles’in felsefesine olan ilginin yeniden canlanmasının başlangıcından Geç Antik Çağ’a kadar, Kategoriler baştan çıkarıcı bir bilmece olarak kaldı. Sadece başlığı değil, birliği, yapısı ve Aristoteles külliyatındaki yeri de yoğun bir şekilde tartışıldı. Örneğin, şerh geleneğinde ona çeşitli başlıklar verilir: Topikler’e Giriş, Varlığın Cinsi Üzerine, On Cins Üzerine, On Kategori, Kategoriler (Simplicius, In Cat. 15. 26-30). Bu başlıkların her biri, incelemenin ne hakkında olduğuna dair belirli bir yorumu yansıtıyordu. Andronicus, Kategoriler başlığını tercih ettiği bilinen ilk yorumcudur. Topikler’e Giriş başlığını reddetmiş ve Kategoriler’in son bölümlerini -sözde Postpraedicamenta- kitabın amacına aykırı olarak sonradan eklenmiş olarak değerlendirmiştir. O, bu bölümleri ekleyen kişilerin, kitaba Topikler’e Giriş (Simplicius, In Cat. 279. 8–10) başlığını da kaydettiklerini savundu. Buna karşılık, Aphrodisias’lı Adrastus, Kategoriler ve Topikler arasındaki ilişkiyi Aristoteles’in Risalelerinin Düzeni Hakkında (Simplicius, In Cat. 16. 1–4) adlı eserinde savundu. Anlaşmazlık, Aristoteles’in çalışmalarıyla sınırlı değildi, mesele risalenin felsefî anlamına kadar uzanıyordu. Sonunda Kategoriler başlığı galip geldi ve başlıkla birlikte, risalenin belirli bir yorumunu da etkiledi.

5. Ruh Üzerine’ye Dair Şerh Faaliyeti

Çok erken dönemlerden itibaren, yorumcuların Aristoteles’i anlamakta zorlandıkları izlenimi, Ruh Üzerine’ye yazılan şerh geleneği tarafından da doğrulanmaktadır. Örneğin Ruh Üzerine 3.5’i ele alalım. Orada Aristoteles ayrık, etkilenmemiş ve karışmamış bir aklın varlığını öne sürer (De anima 430, 17-18). Antik çağda yorumcular geleneksel olarak bu akla faal (ya da üretken) akıl, nous poiêtikos adını verdiler. Bu aklın tam olarak nasıl anlaşılacağı tartışması çok erken başladı. Theophrastus’un bunun üzerine kafa yorduğuna dair kanıtlar vardır (Themistius, In De anima 110.18–28). Diğer şeylerin yanı sıra, faal aklın ne tür bir şey olması gerektiği açık değildir. Daha doğrusu, insan aklı mı yoksa ilahî akıl mı olduğu belli değildir. Aristoteles’in Ruh Üzerine dışında söyledikleri de aynı derecede kafa karıştırıcıdır. Aristoteles Hayvanların Oluşumu Üzerine adlı çalışmasında “dışarıdan” giren bir akıldan söz eder (736b 27). Ancak Aristoteles’in bu bağlamda yaptığı yorumun nasıl anlaşılacağı hiç de açık değildir. Bu esrarengiz aklın durumu tam olarak nedir? Ruh Üzerine’de sunulan tartışmayla nasıl ilişkilendirilebilir?

Aphrodisiaslı İskender, faal aklı, insanî olmayan bir akıl haline getiren ve onu Tanrı ile özdeşleştiren bir yorum çizgisi geliştirdi. Onun Ruh Üzerine hakkındaki şerhi kayıptır. Bunun yerine, Aristoteles’in kendi Ruh Üzerine’sinde kurduğu ilkeleri izleyerek yazdığı Ruh Üzerine’ye sahibiz. Orada İskender, faal aklı “diğer her şeyin varoluş nedeni ve ilkesi olan ilk neden” ile özdeşleştirir (Alexander, De anima 89. 9–10). Bu şekilde anlaşılan akıl, yalnızca insan düşüncesinin nedeni değildir; aynı zamanda evrende var olan her şeyin varlığının da nedenidir. Bu akıl aynı zamanda bir düşünce nesnesi olabilir. Bu gerçekleştiğinde, bu akıl içimize dışardan girer: “bu, içimize dışardan gelen ve bozulmayan akıldır” (Alexander, De anima 90.19–20). İskender, bu aklın tek başına bozulmaz olduğunu ve bu nedenle de ilahî olduğunu açıkça ortaya koymaktadır. Aristoteles’in faal akıl üzerine bıraktığı veciz sözleri genişletmeye yönelik benzer ancak özdeş olmayan bir girişim, Aphrodisiaslı İskender’e atfedilen ve bizim tarafımızdan Mantissa olarak bilinen yorum yazıları koleksiyonunda korunan kısa bir makale olan Akıl Üzerine’de bulunabilir.

Aristoteles’in akla karşı tutumunun kabulü için önemli etkileri olan bir diğer metin, Themistius’un MS 350 civarında yazdığı Ruh Üzerine’yi yeniden ifadelendirmesidir. Burada Themistius, faal aklın insan formunun en doğru özelliği olduğunu savunur (In De anima 100.35–36). Başka bir deyişle, insan olarak özümüz faal akıldır (In De anima 100.36–101.1).  Themistius isim vermese de Aphrodisiaslı İskender’in ileri sürdüğü okumaya açıkça tepki gösterir. Themistius için faal akıl, her şeyin varlığının bağlı olduğu Tanrı veya en üstün ilke değildir. Onun için faal akıl, insan ruhunun ayrılmaz bir parçasıdır: “faal akıl ruhtadır ve insan ruhunun en üstün parçası gibidir” (In De anima 103.4–5). Bu şekilde anlaşılan faal akıl bir insan aklı olmasına rağmen, kesinlikle kişisel bir akıl olarak düşünülmemiştir. Themistius, tek bir ayrık, karışmamış ve etkilenmemiş faal akıl olduğu konusunda kesin olarak açıktır. Aynı şekilde, tek bir ayrık, karıştırmamış ve etkilenmemiş potansiyel akıl vardır, nous dunamei. Themistius’a göre hem faal hem de potansiyel akıl oluşa ve bozuluşa tâbi değildir. Bozulabilir olan sadece ortak veya pasif akıldır, koinon veya pathêtikos nous. Bu üçüncü akıl bedenle karışmaktadır ve kaderi bedenle birlikte yok olmaktır (In De anima 105.28–29; 106.14–15).

6. Boethius ve Latin Geleneği

MS 4. yüzyılın bir kısmından itibaren, Aristoteles’in Organon’u Latin geleneğindeki okuma müfredatının bir parçası olarak belirlendi. Yunan geleneği gibi, Latin geleneği de Aristoteles’i anlamada çok çeşitli şerh araçları kullandı: yeniden ifadelendirmeler, başlangıç düzeyinde veya daha gelişmiş şerhler. Ayrıca Latin geleneği, öğrencilere ilgili metinlerin uygun çevirisini sağlama gibi hususî bir sorunla karşı karşıya kalmıştır.

Gelenek Kategoriler’in bir çevirisi ile Yorum Üzerine ve Porphyry’un Isagoge’sini Marius Victorinus’a (MS 4. yüzyıl) dayandırır (Cassiodorus, Instit. II, 3, 18). Aynı gelenek onun Kategoriler üzerine sekiz kitaplık bir şerhi olduğunu ilave eder. Birkaç yıl sonra Vettius Agorius Praetextatus’un Themistius tarafından yayınlanan Birinci ve İkinci Analitikler’in Yunanca yeniden ifadelendirmelerini tercüme ettiği bilinmektedir (Boethius, De Int.² 3.6–4.3). Victorinus’un Isagoge çevirisinden alıntılar dışında, bu eserlerin hiçbiri bize ulaşmadı. Yanlış bir şekilde Augustine’e atfedilen ve yalnızca geleneksel olarak Categoriae Decem olarak bilinen Kategoriler’in isimsiz bir şerhi, Orta Çağ’ın başlarında geniş çapta okunduğu ve kullanıldığı için günümüze ulaştı. Son olarak, Kategoriler’in tamamlanmamış bir şerhi, Martianus Capella’nın On Dialectic’inde (The Marriage of Philosophy and Mercury’sinin 4. kitabı; MS 5. yüzyıldan kalma yedi liberal sanat üzerine etkili bir ders kitabı) korunur. Bu birkaç not bile, öğrencilere zamanın öğretim ihtiyaçlarını yansıtan Latince bir Organon sağlamaya yönelik sürekli bir çabayı belgelemek için yeterlidir.

Aristoteles’in Latin dünyasında kabul ettiren anahtar sima Boethius’du. Aristotelesçi mantık geleneğinin Orta Çağ’ın başlarına aktaran Boethius (ykl. 475-526), Felsefenin Tesellisi eseriyle tanınır. Aristoteles ve Platon’un metnine karşı tutumu, Geç Antik Çağ’ın diğer şârihlerinden farklı değildi. Platon ve Aristoteles’i felsefî otorite olarak gördü ve felsefe yapmanın en iyi yolunun onların eserlerini okumak ve yorumlamak olduğuna ikna oldu. Geç Antik Çağ Platoncuları gibi, Platon ve Aristoteles’in temel bir anlaşma içinde olduklarına ve Aristoteles’in düşüncesinin Platon’un gerçek bir gelişimi olarak anlaşılması gerektiğine ikna olmuştu. Bu zihin çerçevesinde Boethius, Platon’un bütün diyaloglarıyla birlikte bulabileceği Aristoteles’in tüm eserlerini çevirmeyi ve Platon ile Aristoteles’in en önemli felsefî noktalar üzerinde anlaştıklarını göstermek için hepsine şerh etmeyi planladı (Boethius De Int.² 79. 9–80.9).

Boethius bu planı ancak kısmen uygulayabildi. Kategoriler’i, Önermeler’i, Birinci Analitikler’i, Topikler’i ve Sofistik Çürütmeler’i tercüme etmeyi başardı. Ayrıca Porphyry’un Isagoge’sini tercüme etti. Boethius, Isagoge hakkında iki şerh yazdı. Bu şerhlerle birlikte Önermeler üzerine de iki şerh kaleme aldı.

Çift şerh yazma pratiği, tüm yorum geleneğini motive eden pedagoji kaygısı ışığında anlaşılmalıdır. Boethius, Önermeler üzerine neden iki şerh (ya da daha doğrusu aynı şerhin iki versiyonunu) yazdığını şöyle açıklıyor:

“Aristoteles’in en ince öğretilerini iki versiyon halinde düzenlenmiş bir şerhte açığa çıkarmak benim planımdı; çünkü ilk versiyonun içerdiği şey, bir dereceye kadar, bu daha derin ve ince konulara girenler için daha kolay bir yol hazırlıyor. Ancak ikinci versiyon, şârihin daha ince öğretileriyle bağlantılı olarak geliştiği için, bu araştırma ve incelemede ileri düzeyde olanlar tarafından okunmak ve incelenmek üzere sunulur.” (Boethius, In De Int. 186. 2–9 Kretzmann’ı takiben)

Boethius ayrıca Kategoriler üzerine bir yorum yazdı. Bu yorumun, risalenin temel bir açıklaması olması amaçlanmıştır. Boethius, daha ileri düzey öğrencilere hitap eden ikinci bir açıklama yazmayı planladı (Boethius In Cat. 160 A-B).  Bu daha gelişmiş şerhi yazıp yazmadığı ise belli değil. (Bir yorumcu olarak Boethius hakkında daha fazla bilgi için, Anicius Manlius Severinus Boethius ile ilgili ansiklopedi maddesinin 2. kısmına bkz.)

Isagoge, Kategoriler ve Önermeler üzerindeki şerh faaliyeti Boethius’tan sonra da devam etti. Bu çalışma çoğu zaman hâşiyeler, yani Isagoge, Kategoriler ve Önermeler, nüshalarının kenarlarına yazılan notlar şeklini aldı. Erken Latin Orta Çağ geleneğinde ulaşılan yorum sonuçlarına ilişkin bir araştırma, bu maddenin kapsamını aşmaktadır. Orta Çağ’ın başlarındaki yorum geleneği hakkında daha fazla okuma için okuyucuyu “bibliyografya”ya yönlendiriyorum.

7. Sonuç

Aristoteles’in tüm antik şârihlerinin belirli bir dizi öğreti anlamında paylaştığı ortak bir felsefe yoktur. Antik yorumcuların paylaştığı şey, Aristoteles’in bir felsefî otorite olduğu ve yazılarının büyük bir dikkatle incelenmeyi hak ettiğine dair çok önemli varsayım üzerine Aristoteles’in metinlerini okuma ve yorumlama pratiğiydi.

İlgili literatürün neredeyse tamamen kaybolması nedeniyle, Aristoteles’in ilk nesil yorumcuları hakkında çok az şey biliyoruz. Bize ulaşan parçalardan bütünlüklü bir resim oluşmuyor. Elimizdeki bilgilerle ise bütün bu yorumcuların şerh yazdığı fikri desteklenmemektedir. Şerh nihayetinde standart yorumlama biçimi haline geldi. Ancak şerh geleneği içinde bile çok sayıda farklı yorum tarzı mevcuttu. Muhtelif şârihler onları şerh yazmaya yönelten çeşitli (çoğunlukla rekabet) kaygılar ışığında farklı yorum çizgileri geliştirdiler. Aphrodisiaslı İskender’de doruk noktasına ulaşan şerh geleneği, temel olarak (ancak sadece değil) felsefî okullar arasındaki antik tartışma bağlamında Aristoteles’in felsefesini savunma amacıyla hareket etti. Aphrodisiaslı İskender, Aristoteles’i üstadı olarak gördü ve şerh çalışmalarını Aristoteles’in kendine özgü felsefî konumunu açıklamaya ve ortaya çıkarmaya adadı. Geç Antik Çağ Platoncuları kendilerini bu geleneğin devamcısı olarak görürken, onların şerhleri büyük ölçüde Platon ile Aristoteles’i uzlaştıran bir felsefe geliştirme girişimiydi. Şerhlerini, Aristoteles ve Platon’un temel noktalarda hemfikir oldukları varsayımı üzerine yazdılar.

---

Kaynakça

• Aristoteles üzerine günümüze ulaşan antik Yunanca şerhler: Commentaria in Aristotelem Graeca, H. Diels (ed.), Berlin: Reimer 1882–1909 serisinde yayınlandı. Bu şerhler, “Ancient Commentators on Aristotle Project”te halen tercüme ediliyor. Projenin genel editörü Richard Sorabji, yardımcı editörü M. Griffin, katkı sunan editörler ise Peter Adamson, Richard McKirahan ve John Sellars’tır.
• Richard Sorabji ayrıca üç ciltlik bir kaynak kitap yazmıştır:
• Sorabji, R., 2005, The Philosophy of the Commentators 200–600 AD. A Sourcebook. (Cilt 1: Psychology; Cilt 2: Physics; Cilt 3: Logic and Metaphysics), London, Ithaca, NY: Duckworth, Cornell University Press.

A. Çevirisi Olan Birincil Kaynaklar

• Alessandro di Afrodisia. Commento al De caelo di Aristotele. Frammenti del primo libro, A. Rescigno (ed.), Amsterdam: Hakkert, 2004.
• –––. Commento al De caelo di Aristotele. Frammenti del secondo, terzo, e quarto libro, A. Rescigno (ed.), Amsterdam: Hakkert, 2008.
• Alexander of Aphrodisias, On Aristotle Prior Analytics 1.1–7, J. Barnes, S. Bobzien, K. Flannery, K. Ierodiakonou (İng. trc.), London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, 1991.
• –––, On Aristotle Prior Analytics 1.8–13, J. B. Gould, and I. Müller (İng. trc.), London, Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, 1999.
• –––, On Aristotle Prior Analytics 1.14–22, J. B. Gould, and I. Müller (İng. trc.), Ithaca: Cornell University Press, 1999.
• –––, On Aristotle Prior Analytics 1.23–31, I. Müller (İng. trc.), London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, 2006.
• –––, On Aristotle Prior Analytics 1.32–46, I. Müller (İng. trc.), London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, 2006.
• –––, On Aristotle Topics 1, J. van Ophuijsen (İng. trc.), London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, 2001.
• –––, On Aristotle Topics 2, L. Castelli (İng. trc.), London: Bloomsbury Publishing, 2020.
• –––, On Aristotle On Coming-to-Be and Perishing 2.2–5, E. Gannagé (İng. trc.), Ithaca: Cornell University Press, 2005.
• –––, On Aristotle Meteorology 4, E. Lewis (İng. trc.), London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, 1996.
• –––, On Aristotle Metaphysics 1, W. E. Dooley (İng. trc.), London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, 1989.
• –––, On Aristotle Metaphysics 2 and 3, W. E. Dooley, and A. Madigan (İng. trc.), Ithaca: Cornell University Press, 1992.
• –––, On Aristotle Metaphysics 4, A. Madigan (İng. trc.), London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, 1993.
• –––, On Aristotle Metaphysics 5, W. E. Dooley (İng. trc.), London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, 1993.
• –––, On Aristotle On Sense Perception, J. A. Towey (İng. trc.), London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, 2000.
• –––, On Fate, R. W. Sharples (ed.), London: Duckworth, 1983.
• –––, On the Soul (Part 1), V. Caston (İng. trc.), Bristol: Bristol Classical Press, 2012.
• –––, The De Anima of Alexander of Aphrodisias, A. P. Fotinis (İng. trc.), Washington, D.C.: University Press of America, 1979.
• –––, Quaestiones 1.1–2.15, R. W. Sharples (İng. trc.), London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, 1992.
• –––, Quaestiones 1.16–3.15, R. W. Sharples (İng. trc.), London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, 1994.
• –––, Ethical Problems, R. W. Sharples (İng. trc.), London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, 1990.
• –––, Supplement to “On the Soul”, R. W. Sharples (İng. trc.), London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, 2004.
• –––, Le commentaire aux “Second Analytiques”, P. Moraux (ed.), Berlin, New York: Walter de Gruyter, 1979.
• –––, Commentaire perdu à la “Physique” dAristote (Livres IV–VIII), M. Rashed (ed.), Berlin, New York: Walter de Gruyter, 2011.
• [Alexander of Aphrodisias], On Aristotle Metaphysics 12, F. Miller (İng. trc.), London: Bloomsbury Publishing, 2021.
• Ammonius, On Aristotle Categories, S. M. Cohen, and G. B. Matthews (İng. trc.), Ithaca: Cornell University Press, 1991.
• –––, On Aristotle On Interpretation 1.1–8, D. Blank (İng. trc.), London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, 1996.
• –––, On Aristotle on Interpretation 9, D. Blank (trans), with Boethius, On Aristotle On Interpretation 9, N. Kretzmann (İng. trc.), London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, 1998.
• Aspasius, On Aristotle Nicomachean Ethics 1–4, 7–8 D. Konstan (İng. trc.), London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, 2006.
• Aspasius, Michael of Ephesus, Anonymous, On Aristotle Nicomachean Ethics 8–9 D. Konstan (İng. trc.), London, Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, 2001.
• Boethius, On Aristotle On Interpretation, 1–3, A. Smith (İng. trc.), Bristol: Bristol Classical Press, 2010.
• –––, On Aristotle On Interpretation, 4–6, A. Smith (İng. trc.), Bristol: Bristol Classical Press, 2011.
• Cicero, Lucullus, in Cicero: On Academic Scepticism, C. Brittan (İng. trc.), Indianapolis: Hackett Publishing Company, 2006.
• Dexippus, On Aristotle’s Categories, J. Dillon (İng. trc.), London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, NY, 1990.
• Galen, On My Own Books, in C. Kühn (ed.), Galeni opera omnia (20 vols. In 22), Leipzig: C. Knolbloch, 1819–1833.
• Marinus, Life of Proclus, in Proclus ou sur le bonheur, H. D. Saffrey and A. P. Segonds (ed.), Paris: Les Belles Lettres, 2002.
• Philodemus, History of the Academy, in Filodemo, Storia dei filosofia. Platone el’Accademia. T. Dorandi (ed.), Napoli: Bibliopolis, 1991.
• Philoponus, On Aristotle‘s Categories 1–5, R. Sirkel, T. Tweedale, J. Harris (İng. trc.), Bristol: Bristol Classical Press, 2015.

• –––, On Aristotle‘s Categories 6–15, M. Share (İng. trc.), London: Bloomsbury Publishing, 2019.
• –––, On Aristotle Posterior Analytics 1.9–18, R. McKirahan (İng. trc.), Bristol: Bristol Classical Press, 2012.
• –––, On Aristotle Posterior Analytics 1.19–34, O. Goldin, M. Martijn (İng. trc.), Bristol: Bristol Classical Press, 2012.
• –––, On Aristotle On Coming-to-Be and Perishing 1.1–5, C. J. F. Williams, Ithaca: Cornell University Press, 1999.
• –––, On Aristotle On Coming-to-Be and Perishing 1.6–2.4, C. J. F. Williams, Ithaca: Cornell University Press, 2000.
• –––, On Aristotle On Coming-to-Be and Perishing 2.5–11, I. Kupreeva (İng. trc.), Ithaca: Cornell University Press, 2005.
• –––, On Aristotle Meteorology 1.1–3, I. Kupreeva (İng. trc.), Bristol: Bristol Classical Press, 2011.
• –––, On Aristotle Meteorology 1.4–9, 12, I. Kupreeva (İng. trc.), Bristol: Bristol Classical Press, 2012.

• –––, On Aristotle Physics 1.1–3, C. Osborne (İng. trc.), London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, 2006.
• –––, On Aristotle Physics 1.4–9, C. Osborne (İng. trc.), London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, 2006.
• –––, On Aristotle Physics 2, A. R. Lacey (İng. trc.), London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, 1993.
• –––, On Aristotle Physics 3, M. Edwards (İng. trc.), London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, 1994.
• –––, On Aristotle Physics 4.1–5, K. Algra, J. van Ophuijsen (İng. trc.), Bristol: Bristol Classical Press, 2013.
• –––, On Aristotle Physics 4.6–9, P. Huby (İng. trc.), Bristol: Bristol Classical Press, 2012.
• –––, On Aristotle Physics 4.10–14, S. Broadie (İng. trc.), Bristol: Pristol Classical Press, 2011.
• –––, On Aristotle Physics 5–8, P. Lettinck (İng. trc.) with Simplicius, On Aristotle on the Void, J. O. Urmson (İng. trc.), London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, 1994.
• –––, Corollaries on Place and Void, D. Furley (İng. trc.), with Simplicius, Against Philoponus On the Eternity of the World, Ch. Wildberg (İng. trc.), London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, 1991.
• –––, On Aristotle On the Intellect, W. Charlton, and F. Bossier (İng. trc.), London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, 1991.
• –––, On Aristotle On the Soul 1.1–2, Ph. van der Eijk (İng. trc.), London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, 2005.
• –––, On Aristotle On the Soul 1.3–5, Ph. van der Eijk (İng. trc.), London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, 2006.
• –––, On Aristotle On the Soul 2.1–6, W. Charlton (İng. trc.), London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, 2005.
• –––, On Aristotle On the Soul 2.7–12, W. Charlton (İng. trc.), London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, 2005.
• –––, On Aristotle On the soul 3.1–8, W. Charlton (İng. trc.), London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, 2000.
• –––, On Aristotle On the Soul 3.9–13, W. Charlton (İng. trc.), London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, 2000.
• Plutarch, Sulla, in Plutarch, Vitae parallelae, K. Ziegler (ed.), Leipzig: Teubner, 1973.
• Porphyre, Commentaire aux Catégories d’Aristote, R. Bodéüs (ed.), Paris: Vrin, 2008. [This is a new edition of the text with French translation and notes.]
• –––, On Aristotle’s Categories, S. K. Strange (İng. trc.), London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, 1992.
• –––, Introduction, J. Barnes (İng. trc.), Oxford: Oxford University Press, 2003.
• Porphyry, Life of Plotinus, in Plotini opera, P. Henry and H.-R. Schwyzer (ed.), Oxford: Oxford University Press, 1964–1982.
• Porphyry, Ad Gedalium, see Chiaradonna, Rashed, & Sedley 2013.
• Ptolémée “al–Gharîb”, Épître à Gallus: sur la vie, le testament et les écrits d’Aristote, M. Rashed (ed.). Paris: Les Belles Lettres, 2021.
• Simplicius, On Aristotle’s Categories 1–4, M. Chase (İng. trc.), London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, 2003.
• –––, On Aristotle’s Categories 5–6, Frans A. J. de Haas, and B. Fleet (İng. trc.), London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, 2001.
• –––, On Aristotle’s Categories 7–8, B. Fleet (İng. trc.), London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press 2002.
• –––, On Aristotle’s Categories 9–15, R. Gaskin (İng. trc.), London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, 2000.
• –––, Commentaire sur les Catégories, I: Introduction, Première partie. Traduction de Ph. Hoffmann. Commentaire et notes par I. Hadot, Leiden, New York/Cologne, Copenhagen: Brill, 1990.
• –––, Commentaire sur les Catégories, III: Préambule aux Catégories. Commentaire au premier chapitre des Catégories. Traduction de Ph. Hoffmann. Commentaire et notes à la traduction de C. Luna, Leiden, New York, Cologne, Copenhague: Brill, 1990.
• –––, Commentaire sur les Catégories, Chapitres 2–4. Traduction de Ph. Hoffmann. Commentaire et notes à la traduction de C. Luna, Paris: Les Belles Lettres, 2001.
• –––, On Aristotle Physics 1.3–4. P. Huby and C. C. W. Taylor (İng. trc.), Bristol: Bristol Classical Press, 2011.
• –––, On Aristotle Physics 1.5–9. H. Baltussen, M. Atkinson, M. Share, I. Mueller (İng. trc.), Bristol: Bristol Classical Press, 2012.
• –––, On Aristotle Physics 2, B. Fleet (İng. trc.), London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, 1997.
• –––, On Aristotle Physics 3, J. O. Urmson and P. Lautner (İng. trc.), London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, 2001.
• –––, On Aristotle Physics 4.1–5 and 10–14, J. O Urmson (İng. trc.), Ithaca: Cornell University Press, 1992.
• –––, On Aristotle Physics 5, J. O. Urmson (İng. trc.), London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, 1997.
• –––, On Aristotle Physics 6, D. Konstan (İng. trc.), London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, 1989.
• –––, On Aristotle Physics 7, C. Hagen (İng. trc.), London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, 1994.
• –––, On Aristotle Physics 8.1–5, M. Share, I. Bodnár, M. Chase (İng. trc.), Bristol: Bristol Classical Press, 2013.
• –––, On Aristotle Physics 8.6–10, R. McKirahan (İng. trc.), London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, 2001.
• –––, Corollaries on Place and Time, J. O. Urmson and L. Siorvanes (İng. trc.), Ithaca: Cornell University Press, 1992.
• –––, On Aristotle On the Heavens 1.1–4, R. J. Hankinson (İng. trc.), London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, 2002.
• –––, On Aristotle On the Heavens 1.2–3, I. Müller (İng. trc.), Bristol: Bristol Classical Press, 2010.
• –––, On Aristotle On the Heavens 1.3–4, I. Müller (İng. trc.), Bristol: Bristol Classical Press, 2011.
• –––, On Aristotle On the Heavens 1.5–9, R. J. Hankinson (İng. trc.), London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, 2004.
• –––, On Aristotle On the Heavens 1.10–12, R. J. Hankinson (İng. trc.), London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, 2006.
• –––, On Aristotle On the Heavens 2.1–9, I. Müller (İng. trc.), London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, 2004.
• –––, On Aristotle On the Heavens 2.10–14, I. Müller (İng. trc.), London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, 2005.
• –––, On Aristotle On the Heavens 3.1–7, I. Müller (İng. trc.), Bristol: Bristol Classical Press, 2009.
• –––, On Aristotle On the Heavens 3.7–4.6, I. Müller (İng. trc.), Bristol: Bristol Classical Press, 2009.
• [Simplicius], On Aristotle’s On the Soul 1.1–2.4, J. O. Urmson, P. Lautner (İng. trc.), Ithaca: Cornell University Press, 1996.
• –––, On Aristotle’s On the Soul 2.5–12, C. Steel, C. J. O. Urmson (İng. trc.), London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, 1997.
• –––, On Aristotle’s On the Soul 3.1–5, H. J. Blumenthal, (İng. trc.), London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, 1995.
• –––, On Aristotle’s On the Soul 3.6–13, C. Steel (İng. trc.), Bristol: Bristol Classical Press, 2013.
• Strabo, Geographika, S. Radt (ed.) (10 cilt), Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 2002–2010.
• Syrianus, On Aristotle Metaphysics 3–4, D. O’Meara and J. Dillon (İng. trc.), London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, 2008.
• –––, On Aristotle Metaphysics 13–14, D. O’Meara and J. Dillon (İng. trc.), London: Duckworth and Ithaca; Cornell University Press, 2006.
• Themistius, On Aristotle’s On the Soul, R. B. Todd (İng. trc.), London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, 1996.
• –––, On Aristotle Physics 1–3, R. B. Todd (İng. trc.), Bristol: Bristol Classical Press, 2011.
• –––, On Aristotle Physics 4, R. B. Todd (İng. trc.), London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, 2003.
• –––, On Aristotle Physics 5–8, R. B. Todd (İng. trc.), London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, 2008.
• –––, On Aristotle Metaphysics 12, Y. Mayrav (İng. trc.), London: Bloomsbury Publishing, 2020.

B. İkincil Kaynaklar

• Achard, M., Renaud, F. (eds), 2008, Le commentaire philosophique (I)-(II), Laval théologique et philosophique, 63: 1 ve 3.

• Adamson, P., Baltussen, H., Stone, M. (ed.), 2004, Philosophy, Science and Exegesis in Greek, Arabic and Latin Commentaries, Bulletin of the Institute of Classical Studies (Supplementary Volume): 83(1–2).
• Alberti, A., Sharples, R. W. (ed.), 1999, Aspasius: the Earliest Extant Commentary on Aristotle’s Ethics, Berlin and New York: De Gruyter 1999.
• Asztalos, M., 1993, “Boethius as a Transmitter of Greek Logic to the Latin West: The Categories”, Harvard Studies in Classical Philology, 95: 367–407.
• Baltussen, H., 2007, “From Polemic to Exegesis: the Ancient Philosophical commentary”, Poetics Today, 28: 247–289.
• –––, 2008, Philosophy and Exegesis in Simplicius. The Method of a Commentator, London: Duckworth.
• –––, 2016, The Peripatetics: Aristotle Heirs 322 BCE–200 CE, London and New York: Routledge.
• Barnes, J., 1997, “Roman Aristotle”, J. Barnes – M. Griffin (ed.), Philosophia Togata II, Oxford: Oxford University Press, s. 1–67.
• –––, 2005, “Les catégories et les Catégories”, O. Bruun – L. Corti (ed.), Les Catégories et leur histoire, Paris: Vrin, s. 11–80.
• Blumenthal, H. J., 1987, “Alexander of Aphrodisias in the Later Greek Commentaries on Aristotle’s De Anima”, J. Wiesner (ed.), Aristoteles. Werk und Wirkung, cilt 2, Berlin and New York: Walter de Gruyter, s. 90–106.
• –––, 1996, Aristotle and Neoplatonism in Late Antiquity Interpretations of the De Anima, London: Duckworth.
• Brunn, O., Corti, L. (ed.), 2005, Les Catégories et leur histoire, Paris: Vrin.
• Celluprica, V., D’Ancona, C. (ed.), 2004, Aristotele e i suoi esegeti neoplatonici, Naples: Bibliopolis.
• Chiaradonna, R., 2011, “Interpretazione filosofia e ricezione del corpus. Il caso di Aristotele (100 a.C.–250 d.C)”, Quaestio 11, L. Del Corso and P. Pecere (ed.), Il libro filosofico. Dall’antichità al XXI secolo – Philosophy and the Books. From Antiquity to the XXI Century, s. 83–114.
• –––, 2012, “Commento filosofico”, P. Dangelo (ed.), Forme letterarie della filosofia, Roma: Carocci, s. 71–103.
• Chiaradonna, R., Rashed, M., 2010, “Before and After the Commentators: an Exercise in Periodization”, Oxford Studies in Ancient Philosophy, 38: s. 250–297.
• –––, 2020, Boéthos de Sidon: exégète et philosophe. Berlin and New York: Walter de Gruyter.
• Chiaradonna, R., Rashed, M., Sedley, D., 2012, “A Rediscovered ‘Categories’ Commentary”, Oxford Studies in Ancient Philosophy, 44: 129–194.
• D’Ancona, C., (ed.), 2007, The Libraries of the Neoplatonists, Leiden, Boston, Köln: Brill.
• Dietze–Mager, G., 2015, “Die Pinakes des Andronicus im Licht der Vorrede in der Aristoteles-Schrift des Ptolomeios”, Aevum, 89(1): s. 93–123.
• –––, 2015, “Aristoteles–Viten und –Schriftenkatalogen. Die Aristoteles Schrift des Ptolemaios im Light der Überlieferung”, Studi classici e orientali, 61: 97–166.
• Donini, P.L., 1987, “Testi e commenti, manuali e commento: la forma sistematica e i metodi della filosofia in età post-ellenistica”, H. Temporini and W. Haase (ed.), Aufstieg und Niedergang der römischen Welt (Volume 36, No. 7), Berlin and New York: Walter de Gruyter, s. 5027–5094.
• –––, 2010, Commentary and Tradition, Berlin and New York: Walter de Gruyter.
• Düring, I., 1957, Aristotle in the Ancient Biographical Tradition, Göteborg: Almquist & Wiksell.
• Ebbesen, S., 1987, “Boethius as an Aristotelian Commentator”, J. Wiesner (ed.), Aristoteles: Werk und Wirkung (Volume 2), Berlin and New York: Walter de Gruyter, s. 266–311.
• Evangeliu, C., 1988, Aristotle’s Categories and Porphyry, Leiden, New York, Köln: Brill.
• Falcon, A. (ed.), 2011, Aristotelianism in the First Century BCE. Xenarchus of Seleucia, Cambridge: Cambridge University Press.
• –––, 2016, Brill’s Companion to the Reception of Aristotle in Antiquity, Leiden and Boston: Brill.
• –––, 2017, Aristotelismo, Torino: Einaudi.
• –––, 2018, “The Early Reception of Aristotles Categories. Comments on M. Griffin, Aristotle’s Categories in the Early Roman Empire”, Documenti e studi sulla tradizione filosofica medievale, 29: 1–12.
• Fazzo, S., 2004, “Aristotelianism as a Commentary Tradition”, P. Adamson, H. Baltussen, M. Stone (ed.), Philosophy, Science and Exegesis in Greek, Arabic and Latin Commentaries, Bulletin of the Institute of Classical Studies (Supplementary Volume), 83(1): 1–19.
• Geerlings, W., Schulze, Ch. (ed.), 2002, Der Kommentar in Antike und Mittelalter, Leiden, Boston, Köln 2002: Brill.
• Gibson, R.K., Shuttleworth Kraus, Ch. (ed.), 2002, The Classical Commentary: Histories, Practices, Theory, Leiden, Boston, Köln: Brill.
• Golitsis, P., 2008, Les commentaires de Philopon et de Simplicius à la Physique dAristote, Berlin and New York: Walter de Gruyter.
• –––, 2016a, “John Philoponus’s Commentary on the Third Book of Aristotles De Anima”, R. Sorabji, Aristotle Re–interpreted: New Findings on Seven Hundred Years of the Ancient Commentators, London: Bloomsbury Publishing, s. 393–412.
• –––, 2016b, “Who were the real authors of the Metaphysics commentary ascribed to Alexander and Pseudo–Alexander?”, R. Sorabji, Aristotle Re–interpreted: New Findings on Seven Hundred Years of the Ancient Commentators, London: Bloomsbury Publishing, s. 565–587.
• Golitisis, P., Ierodiakonou, K. (ed.), 2019, Aristotle and his Commentators, Berlin and New York: Walter de Gruyter.
• Gottschalk, H. B., 1987, “Aristotelian Philosophy in the Roman World from the Time of Cicero to the End of the Second Century AD”, H. Temporini and W. Haase (ed.), Aufstieg und Niedergang der römischen Welt (Volume 36, Number 2), Berlin and New York: Walter de Gruyter 1987, s. 1079–1174.
• –––, 1997, “Change and Continuity in Aristotelianism”, R. Sorabji (ed.) Aristotle and After, Bulletin of the Institute of Classical Studies (Supplementary Volume), 68: s. 109–115.
• Goulet-Cazé, M.O. (ed.), 2000, Le commentaire entre tradition et innovation, Paris: Vrin, 2000.
• Griffin, M., 2013, “Which Athenodorus commented on Aristotle’s Categories?”, Classical Quarterly, 62(1): 199–208.
• –––, 2015, Aristotle’s Categories in the Early Roman Empire, Oxford: Oxford University Press.
• –––, 2020, “Articulating Preconceptions: A Reconsideration of Aristotle’s Categories in the Early Roman Empire”, Documenti e studi sulla tradizione medievale, 31: 1–37.
• Hadot, I., 1991, “The Role of the Commentaries on Aristotle in the Teaching of Philosophy according to the Prefaces of the Neoplatonic Commentaries to the Categories”, H.J. Blumenthal and H. Robinson (ed.), Aristotle and the later tradition, Oxford Studies in Ancient Philosophy (Supplementary Volume), Oxford: Clarendon Press, 1991, s. 175–189.
• –––, 2002, “Simplicius or Priscianus? On the author of the commentary on Aristotles De Anima: a methodological study”, Mnemosyne, 55: 159–199.
• –––, 2002, “Der fortlaufende philosophische Kommentar”, W. Geerlings, Ch. Schulze (ed.), Der Kommentar in Antike und Mittelalter, Leiden, Boston, Köln 2002: Brill, s. 183–199.
• –––, 2014, Le néoplatonicien Simplicius à la lumière des recherches contemporaines. Un bilan critique, Sankt Augustin: Akademia Verlag.
• –––, 2015, The Harmonization of Aristotle and Plato at Alexandria and Athens, Leiden and Boston: Brill.
• Hadot, I. (ed.), 1997, Simplicius, sa vie, son œuvre, sa survie, Berlin and New York: Walter de Gruyter.
• Hadot, P., 1971, Marius Victorinus. Recherches sur sa vie et ses œuvres, Paris: études augustinienne.
• Hatzimichali, M., 2013, “The Texts of Plato and Aristotle in the First Century BC,” M. Schofield (ed.), Plato, Aristotle, Pythagoras in the First Century BC, Cambridge: Cambridge University Press, s. 1–27.
• –––, 2016, “Andronicus of Rhodes and the Construction of the Corpus Aristotelicum”, A. Falcon (ed.), Brill’s Companion to the Reception of Aristotle in Antiquity, Leiden and Boston: Brill, s. 81–100.
• Hein, Ch.,1985, Definition und Einteilung der Philosophie: von der spätantiken Einleitungsliteratur zur arabischen Enzyklopädie, Frankfurt am Main: Peter Lang.
• Hoffmann, Ph., 1998, “La fonction des prologues exégétiques dans la pensée pédagogique néoplatonicienne”, B. Roussel and J.-D. Dubois (ed.), Entrer en matière, Paris: CERF, s. 209–245.
• –––, 2006, “What was Commentary in Late Antiquity? The Example of the Late Neoplatonic Commentaries”, M. L. Gill and P. Pellegrin (ed.), A Companion to Ancient Philosophy, London: Blackwell Publishing, s. 597–622.
• Karamanolis, G., 2004, “Porphyry: The First Platonist Commentator on Aristotle”, P. Adamson, H. Baltussen, M. Stone (ed.), Philosophy, Science and Exegesis in Greek, Arabic and Latin Commentaries, Bulletin of the Institute of Classical Studies (Supplementary Volume) 83(1): s. 97–120.
• –––, 2006, “Plato and Aristotle in Agreement? Platonists on Aristotle from Antiochus to Porphyry”, Oxford: Oxford University Press.
• Longo, A. (ed.), 2009, Syrianus et la métaphysique de l’antiquité tardive, Naples: Bibliopolis.
• Lynch, J.P., 1972, Aristotle School, Berkeley, Los Angeles: University of California Press.
• Luna, C., 2001, Trois études sur la tradition des commentaires anciens à la Métaphysique, Leiden, Boston, Köln: Brill.
• Mansfeld, J., 1994, Prolegomena: Questions to be Settled before the Study of an Author, or a Text, Leiden, Boston, Köln: Brill.
• Marenbon, J., 1993, “Medieval Latin Commentaries and Glosses on Aristotelian Logical Texts, Before c. 1150 AD”, C. Burnett (ed.), Glosses and Commentaries on Aristotelian Logical Texts: The Syriac, Arabic, and Medieval Latin Traditions, London: The Warburg Institute, s. 77–127; 2. Bölüm olarak yeniden basımı: J. Marenbon, 2000, Aristotelian Logic, Platonism and the Context of Early Medieval Philosophy in the West, Aldershot: Ashgate Publishing.
• –––, 1997, “Glosses and Commentaries on the Categories and De Interpretatione before Abelard”, J. Fried (ed.) Dialektik und Rhetorik im früheren und hohen Mittelalter, Münich, s. 21–49; 9. bölüm olarak yeniden basımı: J. Marenbon, 2000, Aristotelian Logic, Platonism, and the Context of Early Medieval Philosophy in the West, Aldershot: Ashgate Publishing.
• Menn, S., 2018, “Andronicus and Boethus: Reflections on M. Griffin, Aristotle’s Categories in the Early Roman Empire”, Documenti e studi sulla tradizione filosofica medievale, 29: 13–43.
• Merlan, P., 1967, “The Peripatos”, A.H. Armstrong (ed.), The Cambridge History of Later Greek and Early Medieval Philosophy, Cambridge: Cambridge University Press, s. 899–949.
• Minio-Paluello, L., 1945, “The Text of the Categories: the Latin Tradition”, Classical Quarterly 39: 63–74; yeniden basım: L. Minio-Paluello, 1972, Opuscula: The Latin Aristotle, Amsterdam, s. 28–39.
• Most, G.W. (ed.), 1999, Commentaries-Kommentare, Göttingen: Vandenhoeck-Ruprecht.
• Moraux, P., 1942, Alexandre d’Aphrodise: exégète de la noetique d’Aristote Liège and Paris: Faculté des Lettres and E. Droz.
• –––, 1973, Der Aristotelismus bei den Griechen, cilt 1: Die Renaissance des Aristotelismus im I. Jh. v. Chr, Berlin and New York: Walter de Gruyter.
• –––, 1984, Der Aristotelismus bei den Griechen, cilt 2: Der Aristotelismus im I und II Jh. n. Chr., Berlin and New York: Walter de Gruyter.
• –––, 1986, “Porphyre, commentateur de la ‘Physique’ d’Aristote”, Ch. Rutten and A, Motte (ed.), Aristotelica: Mélanges offert à Marcel Corte, Bruxelles: Ousia, s. 327–344.
• –––, 1986, “Les début de la philologie aristotélicienne”, G. Cambiano (ed.), Storiografia e dossografia nella filosofia antica, Turin: Tirrenia Stampatori, s. 127–147.
• –––, 2001, Der Aristotelismus bei den Griechen, cilt 3: Alexander von Aphrodisias, J. Wiesner (ed.), Berlin and New York: Walter de Gruyter.
• Perkams, M., 2019, “The Date and Place of Andronicus ‘Edition of Aristotle’s’ Works According to a Neglected Arabic Source”, Archiv für Geschichte der Philosophie, 101: 445–468.
• Praetcher, K., 1906, “Commentaria in Aristotelem Graeca XXII 2”, Göttingische Gelehrte Anzeigen, 11: 861–907.
• –––, 1909, “Die griechischen Aristoteleskommentare, Commentaria in Aristotelem Graeca”, Byzantinische Zeitschrift 18: 516–538; İngilizce olarak yeniden basımı: R. Sorabji (ed.), Aristotle Transformed: The Ancient Commentators and their Influence, London: Duckworth 1990, s. 31–54.
• Primavesi, O., 2007, “Ein Blick in den Stollen von Skepsis: vier Kapitel zur frühen Überlieferung der Corpus Aristotelicum”, Philologus 151: 51–77.
• –––, 2021, “Werk und Überlieferung”, Ch. Rapp and K. Corcilius (ed.), Aristoteles Handbuch, Stuttgart: J. B. Metzler, second, augmented edition, s. 67–74.
• Rashed, M., 2007, Essentialisme: Alexandre dAphrodise entre logique, physique et cosmologie, Berlin and New York: Walter de Gruyter.
• –––, 2014, L’héritage aristotélicien. Textes inédits de lantiquité, Paris: Les Belles Lettres. Second, augmented, edition.
• Reinhardt, T., 2007, “Andronicus of Rhodes and Boethus of Sidon on Aristotle’s Categories”, R. Sorabji and R. W. Sharples (ed.), Greek and Roman Philosophy 100 BC-200 AD, London: Bulletin of the Institute of Classical Studies (Supplementary Volume 94), s. 513–529.
• Richard, M., 1950, “Apo phonês”, Byzantion, 20: 191–222.
• Schofield, M., 2012, Plato, Aristotle, and Pythagoras in the First Century B.C., Cambridge: Cambridge University Press.
• Sellars, J., 2004, “The Aristotelian Commentators: A Biographical Guide”, P. Adamson, H. Baltussen, M. Stone (ed.), Philosophy, Science and Exegesis in Greek, Arabic and Latin Commentaries, Bulletin of the Institute of Classical Studies (Supplementary Volume), 83(2): 239–268.
• Sharples, R.W., 1987, “Alexander of Aphrodisias: Scholasticism and Innovation”, H. Temporini and W. Haase (ed.), Aufstieg und Niedergang der römischen Welt (Volume 36, Number 2), Berlin, New York: Walter de Gruyter, s. 1176–1243.
• –––, 1997, “The Peripatetic School”, D. J. Furley (ed.), Routledge History of Philosophy, cilt 2: From Aristotle to Augustine, London: Routledge, s. 147–187.
• –––, 1998, “Alexander and pseudo-Alexander of Aphrodisias, scripta minima. Questions and problems, makeweights and prospects”, W. Kullmann, J. Althoff, and M. Asper (ed.), Gattungen wissenschaftlicher Literatur in der Antike, Tübingen: Günter Narr Verla, s. 383–403.
• –––, 2007, “Aristotle’s Exoteric and Esoteric Works: Summaries and Commentaries”, R. Sorabji and R. W. Sharples (ed.), Greek and Roman Philosophy 100 BC-200 AD, London: University of London, Institute of Classical Studies, supplementary volume 94, s. 505–512.
• –––, 2008, “Habent sua fata libelli: Aristotle’s Categories in the 1^st Century BC”, Acta antiqua Hungarica, 48: 273–287.
• –––, 2010, Peripatetic Philosophy, 200 B.C. to A.D. 200. An Introduction and Collection of Sources in Translation, Cambridge: Cambridge University Press.
• Shiel, J., 1990, “Boethius commentaries on Aristotle”, R. Sorabji (ed.), Aristotle Transformed, London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, s. 349–372.
• Schroeder, F. M., Todd, R. B. (ed.), 1990, Two Greek Aristotelian commentators on the Intellect, Toronto: Pontifical Institute of Medieval Studies.
• Solmsen, F., 1944, “Boethius and the History of the Organon”, American Journal of Philology, 65: 69–74.
• Sorabji, R. (ed.), 1990, Aristotle Transformed: The Ancient Commentators and their Influence, London: Duckworth.
• –––, 2016, Aristotle Re–interpreted: New Findings on Seven Hundred Years of the Ancient Commentators, London: Bloomsbury Publishing.
• Tarán, L., 1981, “Aristotelianism in the 1^st century BC”, Gnomon 57: 721–750; yeniden basım: L. Taràn, 2001, Collected Papers, Leiden, Boston, Köln: Brill, s. 479–524.
• Tuominen, M., 2009, The Ancient Commentators on Plato and Aristotle, Berkeley, Los Angeles: University of California Press.
• Watts, E., 2006, City and School in Late Antiquity: Athens and Alexandria, Berkeley, Los Angeles: University of California Press.

Diğer İnternet Kaynakları

• Commentaria in Aristotelem Graeca’nın [CAG] dijitalleştirilmiş vers,yonlarına bağlantılar ile Aristoteles üzerine antik yorumcuların listesi
• https://de.wikisource.org/wiki/Commentaria_in_Aristotelem_Graeca
• Aristoteles Projesi’ndeki Antik Yorumcular için bkz. http://www.ancientcommentators.org.uk/
• Commentaria in Aristotelem Graeca’nın [CAG] bağlamlı dizini için bkz. http://www.archimedespalimpsest.org/
• KU Leuven’in ev sahipliğindeki Aristoteles Latinus projesi için bkz. http://www.ancientcommentators.org.uk/concordance-with-cag.html
• William Noel ve diğerlerinin The Archimedes Palimpsest projesi için bkz.  http://www.archimedespalimpsest.org/
• Peter Adamson’ın (Philosophy, LMU, Munich) Antik şârihlere dair Richard Sorabji ile yaptığı kısa bir röportaj için bkz. https://historyofphilosophy.net/commentators-sorabji
• Peter Adamson’ın (Philosophy, LMU Munich) Boşluksuz Felsefe Tarihi için bkz. https://historyofphilosophy.net/

Anahtar Kavramlar

Alexander of Aphrodisias | Ammonius | Aristotelianism: in the Renaissance | Aristotle | Aristotle, General Topics: categories | Boethius, Anicius Manlius Severinus | David | Elias | Neoplatonism | Olympiodorus | Philoponus | Plato | Plotinus | Porphyry | Simplicius

---

[1] Bu maddenin müsveddesine dair yorumlarından dolayı Christopher Shields’e müteşekkirim.

---

Andrea Falcon – Concordia University & Università degli Studi di Milano

Metnin Aslı: Commentators on Aristotle

---

Çevirmen: Nisanur Çekmece

İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe Anabilim Dalı Doktora Öğrencisi

---

Editör: Mehmet Cüneyt Kaya

İstanbul Edebiyat Fakültesi, Felsefe Bölümü, Türk-İslam Düşünce Tarihi Ana Bilim Dalı

---

Sitemizde yayınlanma tarihi: 04.04.2023

Orijinal metnin ilk yayın tarihi: 11 Ağustos 2005 Perşembe

Orijinal metnin esaslı bir şekilde gözden geçiriliş tarihi: 24 Eylül 2021 Cuma