Edmund Burke (1729 – 1797), Aydınlanma Çağı’nda yaşamış Anglo-İrlandalı bir filozof, devlet adamı ve siyaset teorisyeniydi.
Uzun yıllar İngiliz Avam Kamarasında görev yaptı ve Whig partisinin Muhafazakar kanadının önde gelen figürlerinden biri oldu. Amerikan kolonilerinin güçlü bir destekçisi, Fransız Devrimi’nin ise sağlam bir düşmanıydı. Burke, sıklıkla Anglo-Amerikan Muhafazakarlığının felsefi kurucusu olarak kabul edilir.
Yaşamı
Burke, 12 Ocak 1729’da İrlanda’nın Dublin kentinde doğdu. Babası Richard Burke Munster soyunun Roma Katolikliğinden İrlanda Kilisesi’ne geçmiş başarılı, profesyonel bir avukattı. Annesi Mary (née Nagle), County Cork’un soylu bir Roma Katolik ailesinden geliyordu. Burke İrlanda Kilisesi’nde yetişti (kız kardeşi Juliana bir Roma Katoliği olarak yetiştirilmiş ve öyle kalmış olsa da) ve hayatının kalanı boyunca da Anglikan olarak kaldı ancak hayatının ilerleyen dönemlerinde Burke’ün siyasi rakipleri, Katolik kilisesinin bir mensubu olmanın kişilerin kamu görevlisi olmasının önüne geçeceği zamanlarda, Burke’ü Katolikliğe karşı gizli bir sempati beslemekle suçlayacaktı.
Erken eğitimini Dublin’in hemen güneyindeki Ballitore’da bir Quaker okulunda aldı ve okulun sahibinin kızı ve aynı zamanda okuldan arkadaşı olan Mary Leadbeater ile hayatı boyunca yazışmaya devam etti. 1744’te Dublin Trinity College’da eğitimine devam etti ve burada Edmund Burke Klubü olarak bilinen bir münazara kulübü kurdu, 1748’deyse mezun oldu. 1750’de Middle Temple’da hukuk okumak için Londra’ya gitti, ancak kısa süre sonra Avrupa’da seyahat etmek için hukuk eğitiminden vazgeçti ve geçimini yazarak kazanma denemelerinde bulundu.
Burke Londra’da geçirdiği sürede ilk çalışması olan “Doğal Toplumun Bir Savunusu”nu (bir Anarşizm savunusu) ve Estetik üzerine bir inceleme olan, “Yüce ve Güzel Fikirlerimizin Kökeni Üzerine Felsefi Bir Soruşturma” çalışmalarını yayınladı. 1858’de etkili bir siyasi yayın olan “Annual Register”ı kurdu ve Samuel Johnson (1709 – 1784), David Garrick (1717 – 1779), Oliver Goldsmith (1730 -1774) ve Joshua Reynolds (1723 – 1792) dahil olmak üzere zamanın önde gelen entelektüelleri ve sanatçılarının birçoğu ile yakın ilişki kurdu.
1757’de Burke, Jane Mary Nugent ile evlendi ve 1758’de Richard adında bir oğulları oldu (bir diğer oğulları Christopher bebeklik döneminde öldü). 1758’den 1761’e kadar, Burke’ün İrlanda Baş Sekreteri olarak atanan William Gerard Hamilton’un (1729 – 1796) özel sekreterliği görevini yaptığı Dublin’de yaşadılar. 1765’te İngiltere Başbakanı Rockingham Markisi liberal Whig Charles Watson-Wentworth’un (1730 – 1782) özel sekreteri oldu ve aynı yıl Wendover Parlamento Üyesi olarak siyasi kariyerine başladı.
Kralın yürütme otoritesinin anayasal sınırları konusundaki tartışmada öncü bir rol üstlendi ve Kral George III’ün Amerikan sömürgecilerine karşı sert egemenlik politikasına doğrudan karşı tavır aldı. İrlanda’da Katoliklere yapılan zulme karşı kampanya yürüttü ve Doğu Hindistan Şirketi’nin suistimallerini ve yolsuzluklarını kınadı. Konuşmaları ve yazıları kısa süre sonra onu ünlü yapınca, 1774’te, İrlanda ile serbest ticareti desteklemesi ve Katoliklerin özgürlüğünü savunması popüler olmasa da ve 1780’de koltuğunu kaybetse de o zamanlar İngiltere’nin “ikinci şehri” olan Bristol’dan milletvekili olarak seçildi. Burke, parlamento kariyerinin geri kalanında, velinimeti Rockingham Markisi’nin denetimli seçim bölgesi* olan Malton’un üyesi olarak oturdu. Rockingham’ın iktidara dönmesinden sonra Burke, Kuvvetler Veznedarı ve Özel Meclis Üyesi oldu, ancak Rockingham 1782’de beklenmedik bir şekilde öldüğünde Burke’ün bu görevleri sona ermiş oldu.
Genç William Pitt’in (1759 – 1806) 1783’te uzun Tory yönetiminin başlamasıyla, Burke’ün siyasi hayatının geri kalanı muhalefet pozisyonunda devam etti, ancak Hindistan valisi Warren Hastings’in (1732 – 1818) görevden alınmasında ön plandaydı ve felaketle sonuçlanacağını tahmin ettiği Fransız Devrimi’ni şiddetle kınadı.
Fransız Devrimi hakkındaki güçlü görüşleri birbiryle çelişen tepkiler aldı. Thomas Jefferson (1743 – 1826), Thomas Paine (1739 – 1809), Richard Brinsley Sheridan (1751 – 1816) ve Charles James Fox (1749 – 1806) gibi Amerikan Devrimi’ni desteklemiş isimler onu reaksiyoner, Fransızların ve çığır açıcı hedeflerinin düşmanı olarak kınadılar; ne var ki John Adams (1735 – 1826), George Washington (1732 – 1799) ve Alexander Hamilton (1755 – 1804) gibi Amerikan Devrimi’nin diğer eski destekçileri, Burke’ün Fransız durumuna ilişkin değerlendirmesine katıldılar.
1794’te oğlu Richard öldüğünde ve Hastings davası sona erdiğinde Burke işlerini bitirdiğini ve yıprandığını hissederek Parlamentodan emekli oldu. Fransız Devrimi konusundaki tavrıyla Kral III. George’un onayını yeniden kazanmasına rağmen, Beaconsfield Lordu ünvanını reddetti ve bunun yerine sadece cömert bir emekli maaşı kabul etti. Uzun süren bir hastalıktan sonra Burke, 9 Temmuz 1797’de Beaconsfield’da öldü.
Çalışmaları
Burke’ün yayımlanan ilk eseri “Doğal Toplumun Bir Savunusu” (“İnsanlığın Ortaya Çıkan Sefalet ve Kötülükleri Üzerine Bir Görüş” alt başlığıyla yayımlanan) 1756’da çıktı. Bu belki de Anarşizmin ilk ciddi savunusuydu (daha sonra Burke bir hükümet ataması söz konusu olduğunda yazdıklarını bir hiciv olarak nitelendirse de) ve William Godwin (1756 – 1836) gibi daha sonraki anarşistler tarafından oldukça ciddiye alındı.
1757’de Denis Diderot (1713 – 1784) ve Immanuel Kant gibi önde gelen Kıta düşünürlerinin dikkatini çeken “Yüce ve Güzel Fikirlerimizin Kökeni Üzerine Felsefi Bir Soruşturma” adlı Estetik üzerine bir inceleme yayınladı.
1790 tarihli “Fransız Devrimi Üzerine Düşünceler” adlı kitabında Burke, Fransız Devrimi’ni geleneğe ve meşru otoriteye karşı şiddetli bir isyan ve insan toplumunun karmaşık gerçeklerinden kopuk bir deney olarak tanımladı. Jean-Jacques Rousseau’nun “Genel İrade” teorisine şiddetle karşı çıktı, bir ulustaki çoğu insanın ulusu yönetmek için yeterince nitelikli olmadığına inanıyordu. Ülkenin iyi yetiştirilmiş ve yüksek Hristiyan eğitimi almış erkeklerin eline bakması gerektiğini yoksa kişisel erdem ve ayrıcalıklardan uzaklaşıp ilkesiz, zayıf bir vasatlığa doğru geçiş riskini göze alması gerektiğini düşünüyordu. “Fransız Devrimi Üzerine Düşünceler”in ölçüsüz dili ve olgusal yanlışlıkları, birçok okuyucuyu Burke’ün muhakemesini kaybettiğine ikna etti, ancak ölümünden sonra, öngörülerinin büyük ölçüde doğru olduğu ortaya çıktığında en çok bilinen ve en etkili eseri haline geldi.
Ekonomide, serbest piyasa sisteminin sıkı bir destekçisiydi (ticaretin adil olması ve her iki tarafa da fayda sağlaması gerektiğine ancak devletlerin gereğinden fazla müdahalede bulunmaması gerektiğine inanıyordu) fakat sanayileşmeye karşı temkinliydi. Öncü ekonomistlerden Adam Smith onun çığır açıcı görüşlerinin güçlü bir destekçisiydi; sosyalist Karl Marx ise onların radikal bir muhalifiydi. Zamanla, Burke İngilizce-konuşulan dünyada modern Muhafazakârlığın babalarından biri olarak kabul edilmeye başlandı ve onun düşünceleri modern klasik Liberallerin siyaset felsefesi üzerinde hatırı sayılır bir etkiye sahip oldu.
Yanlış bir şekilde Burke’e atfedilen oldukça yaygın bir alıntı şöyledir: “Kötülüğün zaferi için gerekli olan tek şey, iyi insanların hiçbir şey yapmamasıdır” (veya bunun benzer varyasyonları). Alıntı için kesin bir kaynak yoktur, ancak Burke’ün ”Kötü adamlar birleştiğinde, iyiler de birleşmelidir; aksi takdirde aşağılayıcı bir mücadelede acımasızca fedakarlıklar yaparak teker teker düşerler” alıntısının bir yorumlaması olabilir.
Edmunde Burke Kitapları
- The Portable Edmund Burke
by Edmund Burke (Author), Isaac Kramnick (Editor) - The Enduring Edmund Burke: Bicentennial Essays
by Conor Cruise O’Brien (Author), Bruce Frohnen (Author), Peter J. Stanlis (Author) - Edmund Burke: A Genius Reconsidered
by Russell Kirk (Author), Roger Scruton (Foreword)
*Denetimli seçim bölgesi (pocket dorough): 19. yüzyıl İngiltere’sinde çok az seçmenin bulunduğu ve bölgenin güçlü bir şahsiyeti (veya sahibi) tarafından temsiliyetsiz şekilde Avam Kamarası’nda etki sahibi olmayı sağlayan bölgelerdi. 1832 Parlemento Reform’uyla beraber yürürlükten kaldırıldı.
Kaynak (03.05.2021)
Çevirmen: Yiğit Aras Tarım
