1.Mantık:
Mantık doğru akli çıkarımları inceleyen disiplindir.
Mantık, özellikle de sembolik mantık formel bir bilimdir.
2. Argüman:
Argüman belli bir önermeyi savunmak ya da desteklemek için verilen önermeler dizisidir.
Önermeler doğruluk değeri alan (doğru ya da yanlış olabilen) cümlelerdir.
Savunulan önerme sonuç, sonucu desteklemek için verilen önermeler de öncül olarak bilinir.
İki çeşit argüman vardır: Tümdengelimsel (Dedüktif) ve Tümevarımsal (İndüktif) argümanlar.
3. Tümdengelimsel Argümanlar
Tümdengelimsel argümanlarda eğer öncüller doğru ise sonuç kesinlikle doğrudur.
Tümdengelimsel argümanlar geçerli ya da geçersiz olabilir.
Bütün öncüllerin doğru olduğunu varsaydığımızda, sonucun yanlış olduğunu varsaymak mantıksal çelişkiye yol açıyorsa, o zaman verilen argüman, geçerli tümdengelimsel bir argümandır.
Sonuç, öncüllerden bağımsız olmalıdır!
Geçerli Argümana Örnek:
- Ö1: Bütün ODTÜ mezunları inektir.
- Ö2: Enis ODTÜ mezunudur.
- S: Enis inektir.
Geçersiz argümana örnek:
- Ö1: Eğer Ahmet ödevleri yapmazsa, dersten kalacaktır.
- Ö2: Ahmet ödevleri yapmaktadır.
- S: Ahmet dersten kalmayacaktır.
Geçerlilik argümanın yapısı ile alakalıdır, öncüllerin doğruluğu ya da yanlışlığı argümanın geçerliliğinin belirlenmesinde hiçbir rol oynamaz.
Öncülleri yanlış geçerli argümana örnek:
- Ö1: Bütün kadınlar sarışındır.
- Ö2: Bütün sarışınlar basketbolcudur.
- S: Bütün kadınlar basketbolcudur.
Geçerli argümanlar, sağlam ya da sağlam olmayan argümanlar olarak ikiye ayrılır.
Sağlam argümanlar, bütün öncülleri doğru olan geçerli argümanlardır.
Sağlam olmayan ya da geçersiz argümanların sonuçları hala doğru olabilir. Bir argümanın sağlam olmaması demek sonucunun öncüller tarafından desteklenememesi demektir. Sağlam olmama sonucun doğruluk değeri hakkında bize bilgi vermez.
Sonucu doğru sağlam olmayan argümana örnek:
- Ö1: Bütün köpekler hayvandır.
- Ö2: Bütün balıklar köpektir. (Yanlış)
- S: Bütün balıklar hayvandır. (Doğru)
4. Geçerli mantıksal çıkarımlara örnekler:
Önermeler mantığında 9 tane temel çıkarım vardır. En önemli dört tanesi şöyledir:
1. Modus Ponens:
- Ö1: P→Q
- Ö2:P
- S:Q
Örnek:
- Ö1: Eğer Ankara Türkiye’nin başkenti ise, Ankara Türkiye sınırları içindedir.
- Ö2: Ankara Türkiye’nin başkentidir.
- S: Ankara Türkiye sınırları içindedir.
2. Modus Tolens:
- Ö1: P→Q
- Ö2: ̴Q
- S: ̴P
Örnek:
- Ö1: Eğer bugün Pazarsa, okullar tatildir.
- Ö2: Okullar tatil değildir.
- S: Bugün Pazar değildir.
3. Varsayımsal çıkarım (Hypothetical Syllogism)
- Ö1: P→Q
- Ö2:Q→R
- S:P→R
Örnek:
- Ö1:Para isteği, acıya yol açar.
- Ö2: Evlenmek, para isteğine yol açar.
- S: Evlenmek, acıya yol açar.
4. Ayrıştırıcı çıkarım (Disjunctive Syllogism )
- Ö1: P v Q
- Ö2: ̴P
- S: Q
Örnek:
- Ö1: Ödevleri ya hoca ya da asistan okuyacak.
- Ö2: Ödevleri hoca okumayacak.
- S: Ödevleri asistan okuyacak.
Birinci derece özellikler mantığında bazı temel çıkarımlar:
- Ö1: Bütün A’lar B’dir.
- Ö2:Bütün B’ler C’dir.
- S: Bütün A’lar C’dir.
- Ö1:Bütün A’lar B’dir.
- Ö2: Hiçbir B, C değildir.
- S: Hiçbir A, C değildir.
- Ö1:Bazı A’lar B’dir.
- Ö2:Bütün A’lar C’dir.
- S:Bazı B’ler C’dir.
- Ö1:Hiçbir A, B değildir.
- Ö2:Bütün C’ler B’dir.
- S: Hiçbir A, C değildir.
5. Tümevarımsal Argüman
Tümdengelimsel argümanlarda, bütün öncüller doğru olsa bile sonuç hala yanlış olabilir. Tümdengelimsel argümanlar geçersiz tümevarımsal argümanlardırlar.
Tümevarımsal argümanlar Güçlü ya da Zayıf olabilirler.
Geçerlililik gibi, güçlülük de öncüllerin doğruluk değerinden bağımsız, argümanın formuna bağlıdır.
Zayıf tümevarımsal argümana örnek:
- Ö: Gördüğüm bir İstanbullu kahve seviyordu.
- S: Demek ki bütün İstanbullular kahve seviyor.
Güçlü tümevarımsal argümana örnek:
- Ö: İstanbulluların %90 istisnasız kahve seviyor.
- S: Demek ki bütün İstanbullular kahve seviyor.
Bütün öncülleri doğru güçlü tümevarımsal argümanlara İnandırıcı Tümevarımsal Argümanlar denir.
Yukardaki örnek inandırıcı değildir, çünkü birinci öncül yanlıştır.
İnandırıcı tümevarımsal argümana örnek:
- Ö: Şimdiye kadar yaşayan bütün insanlar öldü.
- S: Demek ki ben de öleceğim.
Bazı tümevarım argüman türlerine örnek:
a. Sayısal Tümevarım: Bir kümenin sınırlı sayıda elemanına bakarak, kümenin tamamı ile ilgili yapılan genellemeler.
Örnek:
- Ö1: Gözlemlenen bir milyon timsahın hepsi yumurtlayarak çoğalmaktadır.
- S: Timsahlar yumurtlayarak çoğalmaktadır.
b. Hipotetik Tümevarım (Abdüksiyon ): En iyi açıklama çıkarımı olarak da bilinir. Bir olgunun bütün bilinen açıklamaları içerisinden, çeşitli kriterlere göre en iyi olan açıklamanın doğru açıklama olarak seçilmesidir. Bu kriterler genellikle şunlardır: Tutarlılık, Basitlik, Açıklama Gücü, Mevcut Bilgilerle Uyumluluk, Öngörü Yapma Kapasitesi.
- Ö1: Stonhenge ya tasarlanmıştır ya da şans eseri oluşmuştur.
- Ö2: Stonhenge’in şans eseri oluşması düşük ihtimallidir.
- S: Stonhenge tasarlanmıştır.
c. Analoji: İki benzer durum ya da cisim arasında, benzetme kurularak yapılan çıkarımdır.
- Ö: Europa uydusu dünya gibi oksijene sahiptir.
- S: Europa’da yaşam olabilir.
6. Mantık Hataları
Mantık hataları, yapılan yanlış çıkarımlardır. Bunlar kabaca dört grupta toplanabilirler: Formel mantık hataları, kabul edilemez öncüllere dayanan mantık hataları, yersiz öncüllere dayanan mantık hataları ve yetersiz öncüllere dayanan mantık hataları.
1. Formel mantık hataları: (Geçersiz çıkarımlar)
a. Sonucu Doğrulama Hatası:
- Ö1:P→Q
- Ö2:Q
- S:P
Örnek:
- Ö1: Eğer Ateizm doğru ise, mucizeler görmememiz lazım.
- Ö2: Mucizeler göremiyoruz.
- S: Ateizm doğrudur.
- Ö1: Ahmet milli piyangoyu kazandıysa, zengindir.
- Ö2: Ahmet zengindir.
- S: Ahmet milli piyangoyu kazanmıştır.
b. Koşulu Reddetme Hatası:
- Ö1:P→Q
- Ö2: ̴P
- S: Q
Örnek:
- Ö1:Tanrı varsa, hayatın anlamı vardır.
- Ö2: Tanrı yoktur.
- S: Hayatın anlamı yoktur. (Sartre)
- Ö1: Ahmet Milli piyangoyu kazanırsa, zengin olur.
- Ö2: Ahmet milli piyangoyu kazanamadı.
- S: Ahmet zengin olamaz.
c. Ayrık Önermeyi Doğrulama Hatası
- Ö1:P v Q
- Ö2: P
- S: ̴Q
Örnek:
- Ö1: Başarılı öğrenci olmak için, zeki ve ya çalışkan olmak gerekir.
- Ö2: Başarılı öğrenci Ahmet çalışkandır.
- S: Ahmet çalışkan zeki değildir.
2. Kabul Edilemez Öncüllere Dayanan Mantık Hataları:
a. Dairesel Mantık Hatası
Sonucun öncüllerde varsayıldığı argümanlardır.
- Tanrısız evrim süreçleri insanı yaratmıştır, demek ki tanrı yoktur. (Dawkins)
- Tanrı yokmuş gibi bilim yapmalıyız. Bilimde tanrıya atıf yok. Demek ki Tanrı yoktur. (Metodolojik doğalcılık argümanı)
b. Yanlış ikilem
Birden fazla seçenek varken, sanki iki seçenek varmış gibi göstermeye çalışan argümanlardır.
- Örnek: “Terörle mücadelede ya bizim yanımızdasınız, ya da karşımızdasınız” ( Bush)
- Örnek: “Ya bilimi önemsersiniz, ya da dini dogmaları” (Dawkins)
3. Yersiz öncüllere dayanan mantık hataları:
a. Ad Hominem (Kişisel saldırı)
Argümanın kendisini incelemek yerine, onu ortaya atan kişiye saldırarak devre dışı bırakmaya çalışmak.
- Örnek: “Enis Dindardır, argümanları tarafsız olamaz.“, “Einstein yalancı bir insandı, ondan dolayı teorilerine güvenemeyiz.”
b. Kaçamak:
Argümanda bir terimin iki farklı anlamda kullanılması:
Örnek:
- Ö1: Bütün sağlıklı inekler süt verir.
- Ö2: Enis sağlıklı bir inektir.
- S: Enis süt verir.
c. Parçadan Bütüne Geçiş Hatası:
Bütün parçalarının bütün özelliklerine sahip olmak zorunda değildir. Dolayısı ile bazı durumlarda, bu tarz geçişler hatalıdır.
- Örnek: “Arabanın bütün parçaları iyi tasarlanmıştır. Dolayısı ile araba iyi tasarlanmıştır.”
d. Kökensel Hata:
Bir düşüncenin kökenine atıfla o düşünceyi devre dışı bırakma girişimi.
- Örnek: “Dindar bir toplumda doğduğun için Müslümansın.”
e. Geleneğe Atıf Hatası
Bir düşünce sırf eski ya da yüzyıllardır savunuluyor diye gerçekmiş gibi sunma çabası.
- Örnek: “Atalarımız yüzyıllardır bu putlara taptı, sen onlardan iyi mi bileceksin?”
f. Yanlış Otoriteye Atıf
Bir otoriteyi kendi alanı dışında alıntılayıp argüman geliştirme çabası.
- Örnek: “Dawkins Tanrı yok diyor, Tanrıya inanmak rasyonel değil!” Bir zoolog felsefi bir problemde uzman sayılabilir mi?
g. Kitlelere Atıf Hatası:
Çoğunluğun yanılamayacağını varsaymak:
- Örnek: “Bu kadar insan Katolikliğe inanıyorsa vardır bir bildikleri”.
- Çoğunluk tarih boyunca çok yanılmıştır!
4. Yetersiz Öncüllere Dayanan Mantık Hataları:
a. Aceleci Genelleme:
Küçük bir gözlem kümesinden, büyük bir bütün hakkında çıkarım yapmak.
- Örnek: “Babam çok sigara içerdi ve 90 yaşına kadar yaşadı. Demek ki sigara zararlı değil.”
b. Post Hoc:
Peşe peşe gerçekleşen iki olayda, ilk gerçekleşen olayın, ikinci gerçekleşen olayın nedeni olmak zorunda olduğunu varsaymak.
- Örnek: “Horozlar güneş doğmadan öter. Demek ki güneş, horozlar öttüğü için doğar!”
- Örnek: “Tanrı ben doğmadan cehenneme gireceğimi biliyordu, cehenneme girme sebebim Tanrıdır.”
Teşekkürler…