1. Eleştirel Düşünme Nedir?
Yaklaşık olarak konuşursak, eleştirel düşünme inançlarımızı iyi gerekçelere dayalı şekilde oluşturma ve güncelleme amacıyla özenli biçimde akıl yürütme ve soruşturmadan oluşur.[1] Eleştirel düşünür genellikle bu şekilde akıl yürüten ve soruşturan, ilgili yeteneklere hâkim ve bu yetenekleri uygulama eğilimini geliştirmiş kişidir.[2]
2. Geleneksel Bileşenler: Mantık ve Safsatalar
Eleştirel düşünmenin geleneksel görüşleri dedüktif argümanlar üzerinde yoğunlaşır. Argümanlar sonuç için verilen gerekçeler kümeleridir. Dedüktif argümanlar verilen gerekçelerin sonucunu mantıksal olarak kesin kılması gereken, yani sonucunu güvence altına alan argümanlardır. Örneğin aşağıdaki dedüktif bir argümandır.
- Sokrates bir insandır.
- Her insan ölümlüdür.
- Öyleyse Sokrates ölümlüdür.
Dedüktif argümanlar yoluyla yeni inançlara ulaşma, iyi gerekçelere dayalı inançlar oluşturmanın bir yoludur. Dolayısıyla geleneksel olarak eleştirel düşünme aşağıdaki yetenekler üzerine yoğunlaşır:[3]
- argümanları (yani sonuca yönelik gerekçelerin önerildiği durumlarda örneklenenleri) yalnızca önesürümlerden, retorik sorulardan ve ilgisiz düşünceler yoluyla manipüle etmeye teşebbüs etmelerden ayırt etme;
- argümanların sonuçlarını (argümanı öneren kişinin inanmaya ikna etmek istediği şeyi) ve bu sonuç için verilen gerekçeleri ya da öncülleri saptama;
- argümanı yeniden kurma, (sonunda sonuçla birlikte numaralandırılmış öncüller listesi olarak) argümanların ifadelerini standart biçimde tamamlama ya da diyagramlar kullanma;[4]
- dedüktif argümanların mantıksal yapısını değerlendirme: “Sonucun yanlışken öncüllerin doğru olduğu herhangi bir durum var mı?” sorusunu cevaplama.
- argümanın iddialarını anlama: Örneğin açık olmayan terimleri tanımlama;
- öncüllerin doğru ya da olası olduğunu belirleme;
- eleştirileri imgeleme, önerme ve iyi niyetli şekilde cevaplama, yani argümanın mantığından, öncülünden veya öncüllerinden ya da sonucundan şüphe etmek ya da bunları reddetmek için gerekçeler verme.[5]
Bu yetenekleri geliştirmek için geleneksel eleştirel düşünme dersleri genellikle önermeler mantığı ve yaygın iyi argüman biçimlerini çalışmayı kapsar.[6]
Bununla birlikte sıklıkla safsataları —aldatıcı şekilde iyi argüman olarak gözüken akıl yürütme hatalarını— nasıl belirleyeceğimiz de öğretilir.[7] Bunlar aşağıdakileri içerir:
- sonucu doğrulama (affirming the consequent) (“Ayşe ödülü kazandıysa A’ya sahiptir, Ayşe A’ya sahip, öyleyse Ayşe ödülü kazanmıştır”);
- karalama (ad hominem) safsatası —insanların karşısındaki argümanı düşünmek yerine bu argümanı kuran kişiye saldırdığı durumlar;
- sonucu önvarsayma (begging the question) —sonuç için sonucu ve birçok başka şeyi varsayan gerekçeler önermek.[8]
3. Ek Biçimsel Araçlar: Delil ve İstatistik
Sıklıkla dedüktif argümanlardan farklı olarak bir inancı kesin kılmayan gerekçeler olan gözlemlere dayalı inançlar oluştururuz. Örneğin kardeşimizin kızgın olduğu sonucuna onun yüz ifadelerinden ya da soğuk algınlığımızın olduğu sonucuna inanmaya akan burnumuzdan varabiliriz. Bu gibi durumlarda bu gözlemler ya da deliller, kendilerinden hareketle oluşturduğumuz inancın doğruluğunu güvence altına almasa da destekleyebilirler.
Eleştirel düşünürler delilleri ışığında inançlarını uygun şekilde nasıl düzelteceğini bilen kişilerdir.[9] Bu yüzden de eleştirel düşünme şu yetenekleri de geliştirmeyi gerektirir:
- delilleri mevcut inançlarımızdan gereğinden fazla etkilenmeden değerlendirme;
- bir iddianın sonuç için lehte (ya da aleyhte) delil olarak sayıldığını tanıma;
- delilin güçlü (ya da zayıf) olduğunu saptama;
- insanların görüşlerinin deliller göz önünde bulundurulduğunda ne ölçüde değişmesi gerektiğini belirleme.
Bu yetenekleri geliştirmek için olasılık bilgisinden yararlanmak faydalı olabilir. Örneğin temel istatistik gözlemin bir inanç için ne zaman delil sayıldığı belirleme tarifi sunar: Söz konusu gözlem, inanç doğru olduğunda doğru olmadığından daha olası olduğu durumda [delil olur]. Bununla birlikte yeni delil edindiğimizde inançlarımızı güncellemek için hem (a) önceden eski inancımıza ne kadar güvendiğimizi hem de (b) delilin (yeni) inancı hangi güçte desteklediğini hesaba katmamız gerektiğini de öğretir.[10]
Bu gerekçeler sebebiyle eleştirel düşünmeye son yaklaşımlar sıklıkla olasılık öğretimini içerir.[11] Bununla birlikte delilleri sıklıkla istatistik biçiminde edindiğimiz ve deliller sıklıkla diyagramlar ve grafikler yoluyla sunuldukları için bu tür yaklaşımlar temel istatistiki kavramların[12] ve diyagramlarla grafikleri yorumlama yeteneğinin önemini vurgulamaya eğilimlidir.[13]
4. Eleştirel Düşünür Olmanın Bir Parçası Olarak Uygulamalı Yetenekler
Eleştirel düşünür olmak gelecekte kullanmak için saklanılan (mantık ve istatistiğin araçları gibi) teknik araçlara sahip olmaktan daha fazlasını gerektirir. Bunları tutarlı şekilde gerçek dünyada uygulamayı gerektirir.
Eleştirel düşünür olmanın nasıl bir şey olduğuna yönelik son tartışmalarda malumat ortamlarımızda (informational environments) kavrayışlı şekilde gezinmeye artan bir vurgu yapılmıştır. Bu yanlışı, yanıltmayı, manipülasyonu ya da dikkat dağıtıcı çevrimiçi iddialardan kaçınmayı gerektirdiği ölçüde çok çeşitli güvenilir kaynaklardan toplanılan malumattan emin olmayı da gerektirir.[14] Bununla birlikte güvenimizi iyi şekilde ayarlamamızı da gerektirir: Bize katılmayanları duymaya açık olmaya devam etmeli ve güvenimize dayalı peşin hükümlülüğe ve örtük önyargılı etkilere izin vermemeliyiz.[15][16]
Hayatımız boyunca eleştirel düşünmenin araçlarını kullanmak, bilişsel önyargıların üstesinden gelmeyi de gerektirir.[17] Örneğin:
- aklına ilk gelen cevapları her zaman kabul etme;
- doğrulama önyargısına (delilleri inançlarımızı doğrulaması için toplama ve yorumlama eğilimine) diren[18] ve;
- güdülenmiş akıl yürütmeden (doğru olana yönelik değil, umduğumuzun doğru olduğuna inanmamıza yardım edecek şekilde akıl yürütme eğiliminden) kaçın.[19]
Daha genel olarak, eleştirel düşünür hâline gelmek savunmacı bir zihniyetten doğruluğu aramaya ve entelektüel tevazu ve açık fikirli bir merak gibi entelektüel erdemleri geliştirmeye yönelik bir değişim gerektirir.[20][21] Bunlar olmaksızın eleştirel düşünme araçları yanlış ya da mantıksız inançları sağlamlaştırmak için kullanılmak ile sonuçlanabilir.
5. Sonuç
Eleştirel düşünme iyi gerekçelere dayalı inançlar oluşturma ve güncelleme amacıyla akıl yürütme ve soruşturmayla ilgilidir. Eleştirel düşünme yetenekleri malumatta gezme yeteneğini vurgulayan bir dünyada değerli olduğu için eleştirel düşünür hâline gelmek birey olarak bizim için kılgısal açıdan yararlıdır.
Bununla birlikte eleştirel düşünme hayati bir toplumsal ve politik değerdir: Örneğin iyi işleyen bir demokrasi dünya hakkında eleştirel şekilde düşünen vatandaşlar gerektirir.[22] Buna ek olarak eleştirel düşünme özgürleştirici bir gücüllüğe sahiptir: Bize baskıcı toplumsal yapıları eleştirmek ve daha adaletli, adil bir toplumu imgelemek için araçlar sağlar.[23]
Teşekkür
Literatür önerileri için Teaching Philosophy Facebook Group’a teşekkür ederim. Geri bildirimleri için Chelsea Haramia, Sabrina Huwang, Izilda Jorge, Thomas Metcalf, Nathan Nobis, Elise Woodard ve anonim hakemlere teşekkür ederim.
Dipnotlar
- [1] Bu tanım Ennis’in (1991) tanımına benzerdir: Onun görüşüne göre eleştirel düşünme “neye inanacağımız ya da yapacağımıza karar vermeye odaklanan makul bir dönüşlü düşünmedir” (Ennis 1991, s. 6). Eleştirel düşünme tanımlarına genel bir bakış için Hitchcock 2010’a bakılabilir.
- [2] Burada eleştirel düşünmeyi genel bir şekilde tanımlasam da eleştirel düşünmenin bazı özgül konularına yönelik araçlarına karşıt olarak eleştirel düşünme için herhangi bir genel aracın olup olmadığı hakkında genel bir anlaşmazlık vardır.
- Bununla birlikte hangi özgül eleştirel düşünme yeteneklerinin yeni alanlara ve görevlere aktarılacağı ve eleştirel düşünmeyi kendi başına öğretmemiz gerekip gerekmediği ya da bunun yerine özgül disiplinler bağlamında disiplin-içi ölçünleri açıklaştırmayı ve içerik edinmeyi vurgulayıp vurgulamamamız hakkında da yakından ilişkili tartışmalar vardır. Bu tartışma için ilgili deneysel araştırmalara referanslar da içeren Willingham 2019’a bakılabilir.
- Bir bilgi ya da konu alanında eleştirel düşünme yeteneklerine hâkim insanlar bu alanlarda uzman olmaya eğilimlidir. Jamie Carlin Watson’un Expertise: What is an Expert?’ine (Uzmanlık: Bir Uzman Nedir?) bakılabilir.
- [3] Genel bir bakış için bu Khan Academy Felsefe Derslerine bakılabilir.
- [4] Standart biçimde bir argümana örnek şudur: 1. Sokrates insandır; 2. Her insan ölümlüdür; 3. Öyleyse Sokrates ölümlüdür. Standart biçimde başka argüman örnekleri için Anderson’s “Putting an Argument in Standard Form”’a bakılabilir. Argüman diyagramları örnekleri ve argüman diyagramları kurmak için elverişli bir program için Cullen’in “Philosophy Mapped” ağ sitesine bakılabilir.
- [5] İyi niyetli şekilde cevaplama eleştirinin en güçlü versiyonunu cevaplamayı içerir.
- [6] Önermeler mantığı mantığın, yani argümanların ve akıl yürütmenin biçimsel çalışmasının en basit dalıdır. Giriş için Tom Metcalf’in Formal Logic: Symbolizing Arguments in Sentential Logic’ine bakılabilir.
- [7] Wikipedia zengin bir iyi argüman biçimleri ve yaygın safsatalar listesine sahiptir. Geleneksel yaklaşımı benimsemiş eleştirel düşünme ders kitapları örnekleri için Boardman vd. 2017, Howard-Snyder 2020, Lau 2011 ve Vaughn 2018’e bakılabilir.
- [8] Bunların neden safsata olduğunu anlamak için söylenen her şeye rağmen Ayşe’nin ödülü kazanmadan A’ya sahip olabileceğini ve belki de bu ödüle basitçe yüksek sınav puanı sebebiyle sahip olabileceğinin farkına varalım. Bununla birlikte ahlaki açıdan kötü insanların da iyi argümanlar kurabileceğini fark etmeliyiz.
- [9] Ayrıca felsefeciler “delil” terimini “ilgili gözlemler”den daha teknik bir anlamda kullanırlar. Bu farklı anlamların tartışması için Kelly 2016’ya bakılabilir.
- [10] Aslında bu kavrayışı inançlarımızı nasıl güncellediğimiz hakkında alanın genel bir formülünden anlayabiliriz: Bayes kuramı. Bayes kuramı önceki güvenimizi ve delilin gücünü nasıl tartacağımızı söyler. Bayes Kuramı’nın kısa bir açıklaması için Better Explained, “A Short and Intuitive Explanation of Bayes’ Theorem’e bakılabilir. Daha detaylı bir Bayesçilik tartışması için Joyce 2019’a bakılabilir.
- [11] Manley 2019.
- [12] Bu kavramların kılgısal öneminin tartışması için Gigerenzer vd. 2007’ye bakılabilir. Özellikle önemli istatistiki bir kavram taban oranıdır. Popülasyondaki özelliğin taban oranı popülasyonun hangi fraksiyonunun bu özelliğe sahip olduğudur. Taban oranını ihlal etmek delile cevaben hatalı olarak inancımızı ayarlamayla sonuçlanan taban oranı safsatasına sebep olur (örneğin birisine nadir bir hastalığa büyük ölçüde sahip olduğunu belirten yanılabilir bir pozitif test yapmak hastalığın nadirliği göz önüne alındığında bu hastalığa sahip olma olasılığını azaltır).
- [13] Battersby 2016.
- [14] Bu tür iddialardan kaçınmaya yönelik çeşitli yardımcı araçlar için Bergstorm ve West’in “Calling Bullshit” (Zırva Arama) izlencesine ve sağlıklı bir haber diyeti geliştirmeye yönelik kaynaklar için The News Literacy Project’e bakılabilir.
- [15] Güven ayarlaması ve malumat toplama ile ilgili yaygın sorunların yararlı bir tartışması için Nguyen’in Escape the Echo Chamber’ine (Eko Çemberinden Kaçış) bakılablir.
- [16] Örtük önyargı “bunu yapmaya kastımız olmadan önyargı ve sterotiplere dayalı” inanma ve eylemeyi içerir. Brownsteine 2019’a bakılabilir.
- Birisi marjinileştirilmiş grupları (kasıtlı ya da kasıtsız) önyargı nedeniyle itibarsızlaştırıldığında epistemik adaletsizlik de yapmış olur. Fricker 2007’ye bakılabilir. Epistemik adaletsizlik için Huzeyfe Demitras’ın Epistemic Injustice’ına (Epistemik Adaletsizlik) bakılabilir.
- [17] Bilişsel önyargılar nasıl akıl yürütmemiz gerektiğinden sistematik kopmalardır. Bilişsel önyargılar üzerine araştırmalara erişilebilir genel bir bakış için Kahneman’ın 2011’a bakılabilir.
- [18] Nickerson 1998.
- [19] Kunda 1990.
- [20] Entelektüel erdem iyi akıl yürütmede ve bilgi edinmede yardımcı olan kişisel özellik ya da eğilimdir. Bazı entelektüel erdemler entelektüel tevazu, açık fikirlilik, merak ve sabırdır. Zagzebski 1996’ya bakılabilir.
- [21] Bu özelliklerin öneminin tartışması için Galef’in “Why you think you’re right – even if you’re wrong” (–Haksız olduğunda bile– haklı olduğunu düşünme nedenin) TED konuşmasına bakılabilir.
- [22] Dewey 1923.
- [23] Freire 1968/2018, hooks 2010.
Kaynakça
- Anderson, Jeremy. “Putting an Argument in Standard Form.” URL=http://academic.depauw.edu/jeremyanderson_web/eteach/101_standardform.html
- Battersby, Mark. 2016. Is That a Fact?: A Field Guide to Statistical and Scientific Information. Broadview Press.
- Bergstrom, Carl T. and West, Jevin. 2019. “Calling Bullshit: Data Reasoning in a Digital World.” (website)
- Better Explained. 2020. “A Short and Intuitive Explanation of Bayes’ Theorem.” (website)
- Boardman, Frank, Cavender, Nancy M, and Kahane, Howard . 2017. Logic and Contemporary Rhetoric: The Use of Reason in Everyday Life. Cengage Learning.
- Brownstein, Michael, “Implicit Bias”, The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Fall 2019 Edition), Edward N. Zalta (ed.). (Türkçesi için: https://onculanalitikfelsefe.com/ortuk-onyargi-michael-brownstein-stanford-encyclopedia-of-philosophy-michael-brownstein/)
- Cullen, Simon. “Philosophy Mapped: Open Resources for Philosophy Visualization.” URL=https://maps.simoncullen.org/
- Demirtas, Huzeyfe. 2020. “Epistemic Injustice.” 1000-Word Philosophy: An Introductory Anthology.
- Dewey, John. 1923. Democracy and Education: An Introduction to the Philosophy of Education. Macmillan.
- Ennis, Robert. 1991. “Critical Thinking: A Streamlined Conception.” Teaching Philosophy, 14(1):5-24.
- Frankfurt, Harry G. 1986. On Bullshit. Princeton University Press.
- Freire, Paulo. 2018 [1968]. Pedagogy of the Oppressed. Bloomsbury Publishing USA.
- Fricker, Miranda. 2007. Epistemic Injustice: Power and the Ethics of Knowing. Oxford University Press.
- Galef, Julia. 2016. “Why You Think You’re Right – Even If You’re Wrong.” TED Talk.
- Gigerenzer, Gerd, Gaissmaier, Wolfgang, Kurz-Milcke, Elke, Schwartz, Lisa M and Woloshin, Steven. 2007. “Helping Doctors and Patients Make Sense of Health Statistics.” Psychological Science in the Public Interest, 8(2):53-96.
- bell hooks. 2010. Teaching Critical Thinking: Practical Wisdom. New York and London: Routledge.
- Hitchcock, David. 2020. “Critical Thinking”, The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Fall 2020 Edition), Edward N. Zalta (ed.).
- Howard-Snyder, Frances, Howard-Snyder, Daniel, and Wasserman, Ryan. 2020. The Power of Logic. McGraw-Hill.
- Joyce, James, “Bayes’ Theorem”, The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Spring 2019 Edition), Edward N. Zalta (ed.).
- Kahneman, Daniel. 2011. Thinking, Fast and Slow. Macmillan.
- Kelly, Thomas. 2016. “Evidence”, The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Winter 2016 Edition), Edward N. Zalta (ed.).
- Kunda, Ziva. 1990. “The Case for Motivated Reasoning.” Psychological Bulletin, 108(3): 480-498.
- Lai, Emily R. 2011. “Critical Thinking: A Literature Review.” Pearson’s Research Reports, 6: 40-41.
- Lau, Joe YF. 2011. An Introduction to Critical Thinking and Creativity: Think More, Think Better. John Wiley & Sons.
- Manley, David. 2019. Reason Better: An Interdisciplinary Guide to Critical Thinking. Toronto, ON, Canada: Tophat Monocle.
- Metcalf, Thomas. 2020. “Formal Logic: Symbolizing Arguments in Sentential Logic.” 1,000-Word Philosophy: An Introductory Anthology.
- The News Literacy Project.
- Nguyen, Thi. 2018. “Escape the Echo Chamber.” Aeon.
- Nickerson, Raymond S. 1998. “Confirmation Bias: A Ubiquitous Phenomenon in Many Guises.” Review of General Psychology, 2(2):175-220.
- Pynn, Geoff. 2020. “Critical Thinking: Fundamentals.” Wireless Philosophy/Khan Academy.
- Vaughn, Lewis. 2018. The Power of Critical Thinking: Effective Reasoning About Ordinary and Extraordinary Claims. Oxford University Press.
- Willingham, Daniel T. 2019. “How to Teach Critical Thinking.” Education: Future Frontiers, 1:1-17.
- Zagzebski, Linda Trinkaus. 1996. Virtues of the Mind: An Inquiry into the Nature of Virtue and the Ethical Foundations of Knowledge. Cambridge University Press.
Carolina Flores– “Critical Thinking: What is it to be a Critical Thinker?“, (Erişim Tarihi: 16.10.2021)
Çevirmen: Erim Bakkal
