Mutlu olmak ister misiniz? Çoğu insan gibiyseniz, evet, siz de istersiniz.
İyi güzel ama mutluluk tam olarak nedir? “Mutlu” olmak ne anlama gelir? [1]
Bu yazımızda mutluluğa ilişkin dört temel felsefi teoriyi ele alacağız. [2]

1. Hazcılık/Hedonizm
Hazcılığa göre mutluluk haz deneyimlemek demektir. [3] Mutlu bir insanın hayatı, sıkıntıdan (acıdan) çok daha fazla haz içeren hayattır. O halde bu yaklaşıma göre diyebiliriz ki, mutlu olmak demek aslında iyi hissetmek demektir. Diğer bir deyişle, mutlu olmak ile mutlu hissetmek arasında hiçbir fark yoktur.
Bilinen etkili hazcılar arasında Antik Yunan filozofu Epikür ve Modern dönem İngiliz filozofları Jeremy Bentham ile John Stuart Mill yer alır. [4] Sözünü ettiğimiz bu filozofların hepsi de mutluluğu, bedensel hazlarla (seks gibi) birlikte entelektüel hazları da (kitap okumak gibi) kapsayacak şekilde tanımlamıştır.
Mutlu olmayı iyi hissetmekle bağlantılı görmeye eğilimli olsak da birçok filozof hazcılığın yanlış olduğunu düşünür.
İlk olarak; iyi hissetmeden mutlu olmak (mutlu bir insanın diş ağrısı olması gibi) ve mutlu olmadan iyi hissetmek (mutsuz bir insanın masaj yaptırması gibi) mümkündür. O halde mutluluk ve haz birbirinden ayrılabildiğine göre, aynı şeyler olduklarını söyleyemeyiz.
İkinci olarak, mutluluk ile hazzın birbirinden farklı özellikleri var gibi duruyor. Hazlar genellikle basit, yüzeysel ve geçiciyken (dondurma yerkenki aldığınız hazzı düşünün) mutluluğun kompleks, kalıcı ve derinlikli olduğu düşünülür. O halde “Farklı özelliklere sahip şeyler aynı şeydir” diyemeyiz ve bu da bizi mutluluk ile hazzın aynı şey olmadığı sonucuna ulaştırır.
Bu iki eleştiri mutluluk ile hazzın aynı şey olmadığına işaret eder. Diğer yandan, kendini pek iyi hissetmeyen ama aynı zamanda mutlu olan bir insan tasavvur etmek zordur. O halde belki de şöyle düşünmeliyiz; mutluluk haz ile özdeş olmak zorunda olmaksızın onu bir şekilde içerir.
2. Erdem Teorisi
Erdem yaklaşımına göre mutluluk dediğimiz şey bilgelik, cesaret, ölçülülük ve sabır gibi ahlaki ve entelektüel erdemlerin geliştirilmesinden doğar. Mutlu bir insan aynı zamanda erdemli bir insandır. Mutlu olmak giderek daha yetkin ve kusursuz olmak ve bunun sonucu olarak da gelişmek anlamına gelir. Bu kavrayış Platon, Aristoteles ve Stoacılar tarafından da benimsenmiştir. [5]
Mutluluk ile erdem arasında bir ilişki kurmak mutluluğu kalıcı, kompleks ve derinlikli bir fenomen olarak kavrayabilme avantajına sahiptir. Ayrıca bu yaklaşım tarzı mutluluk ile hazzın nasıl birbirinden ayırt edilebileceğini de izah eder; şöyle ki, bir kişi kendi çok güzel hissetmese de erdemli biri olabilir ve bir kişi erdem olmasa bile kendini çok güzel hissedebilir.
Bu türden avantajlara sahip olmasına rağmen erdem teorisi de tartışmalıdır. Erdemli olmak aynı zamanda ahlaken iyi olmak demektir. Peki ama durum buysa gayrı-ahlaki kişiler her zaman mutsuz mudur? Yanıt muhtemelen “hayır”dır. Şöyle bir etrafınıza baktığınızda göreceksiniz ki pek çok kötü insan iğrenç ve ahlaksız eylemlerine rağmen (hatta bezen bu eylemleri sayesinde) mutlu olabilmektedir. Entelektüel erdem konusunda da benzer bir noktaya işaret edilebilir: aptal veya cahil insanlar da her zaman mutsuz değildir. Hatta tam aksine, bu insanların bazıları entelektüel kusur ve noksanlarının doğrudan bir sonucu olarak mutlu görünürler; nihayetinde ne demişler: “Cehalet mutluluktur!”
Burada duralım; çünkü erdem teorisi yaklaşımını benimseyenlerin burada verdikleri bir yanıt var: Belki de kimi gayrı-ahlaki insanlar yalnızca yüzeysel anlamda mutlu görünüyor olabilir ve böyle görünüyor olmaları da onların daha derinlerde gerçekten de hakiki bir mutluluk içinde oldukları anlamına gelmez.
Benzer bir durum entelektüel erdem kusur veya noksanlıkları olan insanlar için de geçerli olabilir: Evet belki de cehalet mutluluk doğuruyordur fakat bu mutluluk hakiki bir mutluluk değildir. Öyle görünüyor ki bu meselede daha tartışılacak bir çok nokta var.
3. Arzu Tatmini Teorisi
Arzu tatmini teorisine göre mutluluk, bu her ne olursa olsun, arzu ettiğiniz şeyi elde etmek demektir. Mutlu bir insanın arzularının çoğu tatmin edilmiştir; arzuları ne kadar tatmin edilmişse kişi o kadar mutlu olmuş olur.
Her ne kadar istediğinizi elde etmek bir mutluluk kaynağı olsa da, mutluluk ile arzu tatminini özdeş görmek biraz problemlidir.
Öncelikle, böyle bir özdeşlik kurmak, mutlu olmanın yegane yolunun bir arzuyu tatmin etmek olduğu şeklindeki sonucu doğurur; fakat bu yanlış görünüyor. Bazen daha evvel arzu etmediğimiz bir şeyi elde ederek de mutluluğumuzu arttırabiliriz; örneğin sürpriz bir doğumgünü partisini düşünün veya tatile giden komşunuzun size bıraktığı o tatlı kediyi. Daha evvel arzu edilmemiş olan bu durumlar sizi mutlu ediyorsa, o halde arzuların tatmin edilmesinin mutluluk için zorunlu olmadığını çıkarsayabiliriz.
Diğer yandan, arzu tatmininin bizatihi kendisi de mutluluk için her zaman yeterli olmayabilir. İnsanların arzu ettikleri şeyleri elde ettiklerinde bazen hayal kırıklığına uğradıklarını görürüz. Mezun olup diploma almayı hak etmek veya bir yarışmayı kazanmak gibi birçok başarı, beklediğimiz gibi bize uzun süreli mutluluğu sunmaz. [6]
O halde diyebiliriz ki, arzu ettiğimiz şeyleri elde etmek bazen bize mutluluk verse de, burada verdiğimiz karşı örnekler mutluluk ile arzu tatmininin birbirine özdeş olmadığını göstermektedir. [7]
4. Yaşam Memnuniyeti Teorisi
Yaşam memnuniyeti teorisine göre mutluluk, yaşamınızdan memnun olmanız anlamına gelir. Mutlu bir insan, tüm boyutlarıyla ve her köşesiyle yaşamından hoşnut olmasa dahi genel anlamda yaşamına dair olumlu bir izlenimi sahiptir. Öyleyse diyebiliriz ki, mutlu olmak demek, yaşamınızdan bir bütün olarak memnun olmak anlamına gelir.
Diğer yandan, yaşam memnuniyeti dediğimiz şeyin duygusal mı (bir his) yoksa bilişsel mi (bir inanç) olduğu tartışmaya açıktır. Bir açıdan bakınca, yaşam memnuniyeti kesinlikle olumlu duyguları da beraberinde getirir fakat diğer açıdan bakınca kendinizi çok kötü hissettiğiniz bir anda dahi birkaç adım geriye çekilip yaşamınızı gözden geçirmeniz ve iyi bir yaşama sahip olduğunu yaşamınızdan memnun olduğunuzu fark etmeniz mümkündür. [8]
Yaşam memnuniyeti teorisine yönelik eleştirilerden biri, insanların (mutlu oldukları an gibi) spesifik bir anda nasıl hissettiklerini genel anlamıyla sahip oldukları yaşamları hakkında nasıl hissettiklerinden ayırt edebilmelerinin zor oluşuna işaret eder. Bilimsel çalışmalar, ciddi bir farklılık yaratmaması gerektiği halde insanların hava güzel olduğunda yaşamlarından daha memnun oldukları şeklinde beyanlarda bulunduklarını göstermiştir. Öyle görülüyor ki yaşam memnuniyetini ölçmek ve tespit etmek son derece zordur, bundan ötürü de böylesi çalışmalar meselenin ancak küçük bir kısmına mercek tutabilir. [9]
5. Sonuç
Mutluluğun tam olarak ne olduğunu anlamak daha mutlu olmanızı sağlayacaktır.
İlk olarak, argümanlara başvurarak hangi mutluluk teorisinin size doğru göründüğüne karar verin.
İkinci olarak, karar kıldığınız teori hangisiyse o teoriye göre mutluluk derken işaret edilen şeyin peşinden gidin:
- hazzı takip edin ve acılardan kaçınmaya çalışın (hazcılık/hedonizm);
- ahlaki ve entelektüel erdemleri geliştirin (erdem teorisi)
- aslında neyi arzu ettiğinize karar verin ve onu tatmin etmek için elinizden gelenin en iyisini yapın (arzu tatmini teorisi);
- yaşamınızın (veya yaşamınızla ilgili tutumunuzun) iyi ve memnuniyet verici şekilde gittiğini hissettirecek (ve böyle olduğuna inandıracak) şekilde değiştirin (yaşam memnuniyeti teorisi).
Son olarak, şayet bu mutluluk teorilerinden hangisinin doğru olduğuna karar veremediyseniz o halde hepsini birden takip etmeyi deneyebilirsiniz. 😊
Dipnotlar
- [1] Bu, felsefi olmaktan ziyade empirik/bilimsel bir soru gibi gelebilir. Fakat biz mutluluğun ne olduğuna yönelik kavramsal bir soruşturma izliyoruz ve kavramsal sorular da bilimsel değil felsefi bir zeminde yürütülür.
- [2] Mutluluk genellikle “iyi oluş/refah”tan, yani yaşanma değer bir hayata sahip olma durumu ile ayırt edilir. Mutluluk ile “iyi oluş/refah”ın aynı şey olup olmadığı hala noktalanmamış bir sorudur fakat çoğu felsefeci böyle olmadığını yani aynı şey olmadıklarını düşünür. Örneğin Haybron’a (2020) bakınız.
- [3] “Hedonizm/Hazcılık” kelimesinin felsefede birçok farklı kullanımı mevcut. Bu yazımızdaki kullanımında, mutluluk ile haz aynı manada kullanılmaktadır (Mutluluğa odaklı hedonizm). Fakat bazen mutluluğun içsel değeri olan tek şey olduğu (Değer odaklı hedonizm) veya insanların her zaman ve yalnızca hazla motive olduğu (psikolojik hedonizm) anlamında da kullanımlar görmek mümkündür. Bu ayrımların ve farklı kullanımların farkında olmak önemlidir.
- [4] Epikür ve mutluluk meselesine birlikte bakmak için: Konstan’a (2018). Ayrıca Bentham ile Mill’in mutluluğa dair yaklaşımlarını öğrenmek için Driver’a (2014); Dale E. Miller’ın John Stuart Mill’in İyi Yaşam Üzerine Yaklaşımı: Yüksek Nitelikli Hazlar adlı yazısı ile Shane Gronholz’un Sonuççuluk adlı yazısına bakınız.
- [5] Platon ve mutluluk meselesine birlikte bakmak için Frede’ye (2017); Aristoteles ve mutluluk meselesine birlikte bakmak için Kraut’a (2018); Stoacılar ve mutluluk meselesine birlikte bakmak için ise Baltzly’ye (2019) bakınız.
- [6] Bu bağlamdaki hayal kırıklığı fenomenine dair bir tartışma için bkz. Ben Shahar’a (2007).
- [7] Arzu tatmini teorisine yönelik diğer itirazlara da yakından bakmak için: Shafer-Landau (2018) ve Vitrano (2013).
- [8] Şayet mutluluk ile yaşam memnuniyeti aynı şey ise, o halde mutluluk bir kişinin mutlu olup olmadığı konusunda yanılamayacağı anlamında “öznel” bir şeymiş olmalı. Böylesi anlamıyla mutluluğun öznel olup olmadığı tartışma açıktır. Ayrıca bir kişinin mutlu olup olmadığı konusunda yanılabileceğini düşünen bir kişinin muhtemelen farklı bir mutluluk teorisini makul bulacağını da söylemimiz mümkün.
- [9] Bkz. Weimann, Knabe ve Schob (2015) ve (2018).
Referanslar
- Baltzly, Dirk, “Stoicism”, The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Spring 2019 Edition), Edward N. Zalta (ed.).
- Berk, Kiki (2018). “Does Money Make Us Happy? The Prospects and Problems of Happiness Research in Economics,” in Journal of Happiness Studies, 19, 1241-1245.
- Ben-Shahar, Tal (2007). Happier. New York: McGraw-Hill.
- Driver, Julia, “The History of Utilitarianism”, The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Winter 2014 Edition), Edward N. Zalta (ed.).
- Frede, Dorothea, “Plato’s Ethics: An Overview”, The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Winter 2017 Edition), Edward N. Zalta (ed.).
- Haybron, Dan, “Happiness”, The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Summer 2020 Edition), Edward N. Zalta (ed.).
- Konstan, David, “Epicurus”, The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Summer 2018 Edition), Edward N. Zalta (ed.).
- Kraut, Richard, “Aristotle’s Ethics”, The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Summer 2018 Edition), Edward N. Zalta (ed.).
- Shafer-Landau, Russ (2018). The Ethical Life: Fundamental Readings in Ethics and Moral Problems. Oxford: Oxford University Press.
- Vitrano, Christine (2013). The Nature and Value of Happiness. Boulder: Westview Press.
- Weimann, Joachim, Andreas Knabe, and Ronnie Schob (2015). Measuring Happiness. Cambridge: The MIT Press.
İlgili Yazılar
- Hayatın Anlamı: Yaşamınıza Anlam Katan Şey Nedir? – Matthew Pianalto
- The Philosophy of Humor: What Makes Something Funny? – Chris A. Kramer
- Erdem Etiği – David Merry
- John Stuart Mill’in İyi Yaşam Üzerine Yaklaşımı: Yüksek Nitelikli Hazlar – Dale E. Miller
- Sonuççuluk – Shane Gronholz
- Etik Egoizm – Nathan Nobis
- Ancient Cynicism: Rejecting Civilization and Returning to Nature – G. M. Trujillo, Jr.
- Birini Sevmek Ne Anlama Gelir? – Felipe Pereira
- Camus’nun Absürdizm’i: Sisifos Söyleni – Erik Van Aken
- Etik ve Mutlak Yoksulluk: Peter Singer ve Efektif Altruizm – Brandon Boesch
- Ölüm Kötü Müdür? Ölüm Korkusu Üzerine Epikür ve Lukretius – Frederik Kaufman
Kiki Berk – “Happiness: What is it to be Happy?“, (Erişim Tarihi: 06.01.2025)
Çevirmen: Taner Beyter