Sıklıkla “Bu olanaklı görünüyor”, “Bu olamaz”, “Bunun olması gerek”, “O bunu/şunu … yapabilir”, “Bu bunun/şunun … için zorunludur” ve bunlara benzer şeyler söyleriz.[1]
Bunlar gibi iddialar modal iddialardır. Aktüelitenin, olanaklılığın ve zorunluluğun modal kavramlarını içerirler. Modalite bir iddianın doğru ya da yanlış olduğu mod veya yolla ve bir şeyin nasıl varolduğu ya da var olmadığı ile ilgilenir.
Bu makale temel modal kavramları açıklayacak, olanaklılık ve zorunluluğun bazı farklı türlerini gösterecek ve kısaca modal bir iddianın doğru olup olmadığını nasıl belirlemeye teşebbüs ettiğimizi açıklayacak.
1. Modal Kavramlar
Modal kavramlar en azından iddialara ve varlıklara uygulanır.[1] Aşağıda iddialar, inançlar ve cümleler ile ilgili bazı temel tanımlar vardır:
- eğer bir iddia doğru olabilirse muhtemelen doğrudur; eğer yanlış olabilirse muhtemelen yanlıştır;
- eğer bir iddianın doğru olması gerekirse ve yanlış olamazsa zorunlu olarak doğrudur; eğer yanlış olması gerekir ve doğru olamazsa zorunlu olarak yanlıştır;[2]
- eğer bir iddia aktüel olarak doğru olmasına rağmen yanlış olabilirse olumsal olarak doğrudur; yani doğru fakat zorunlu olarak doğru değil.
Varlıklar, insanlar ve şeylerle ilgili:
- eğer bir varlık var olabilirse olanaklı bir varlıktır, eğer ki var olamazsa o varlık imkansızdır;
- zorunlu bir varlık var olmak zorundadır, zorunlu olarak var-olmayan bir varlık var olamaz;
- bizim gibi olumsal varlıklar aktüel olarak vardırlar fakat var olmayabilirler, yani bunlar ne zorunlu ne de imkansız varlıklardır.
2. Olanaklılık & Zorunluluk Türleri
Birçok olanaklılık ve zorunluluk türü ya da tipi vardır. Bir modal iddiayı anlamak için bahsedilenin ne türden olduğunu belirlememiz gerekir.[1] Şu iddialar üzerine düşünelim:
- Mary için Ay’a zıplamak olanaklıdır.
- Zorunlu olarak Platon ya hayattadır ya da hayatta değildir.
- Bir şeyin var olmaya başlaması ama nedeninin olmaması imkansızdır.
A. Mantıksal Olanaklılık & Zorunluluk
Kimse aya zıplayamayacağından (1) yanlış gözüküyor olabilir, değil mi? Fakat (1) eğer kastedilen mantıksal olanaklılıksa doğrudur. Aya zıplamak mantıksal olarak olanaklıdır, yani bir çelişki ve böylelikle de mantığın yasaları tarafından imkansızlaşan bir şey değildir. Mantıksal olarak mitik yaratıkların var olması, birisinin bir lokomotifi kaldırması ve bir köpeğin Fransızca konuşması olanaklıdır.
Ancak “Platon hem hayattadır hem de hayatta değildir.” iddiası çelişkilidir ve böylelikle mantıksal imkansızlıktır. “Eğer A>B ve B>C ise A>C” ve “A, A ile özdeştir” gibi mantıksal doğrular mantıksal zorunluluklardır.
B. Fiziksel (ya da Doğal) Olanaklılık & Zorunluluk
Mary için Ay’a zıplamak mantıksal olarak olanaklıdır. Fiziksel olarak olanaklı mıdır? Hayır. Doğanın fiziksel yasaları bir şeyin olmasına izin verdiği takdirde bu şey fiziksel olarak olanaklıdır. Mary’nin Ay’a zıplaması fiziksel olarak imkansızdır: Doğanın fiziksel yasaları buna izin vermeyecektir. Arabaları şu ankien üst hızlarının iki misli üzerinde sürmek fiziksel olarak olanaklıdır, ışık hızının iki mislinde gitmek ise fiziksel olarak imkansızdır.
Eğer bir iddianın fiziksel yasalarımızdan dolayı doğru olması gerekiyorsa bu iddia fiziksel olarak zorunludur. Örneğin desteklenmeyen nesnelerin zemine düşmesi fiziksel olarak zorunludur. Ancak bumantıksal olarak zorunlu değildir: Desteklenmeyen nesnelerin düşmemesinde mantıksal bir çelişki yoktur. Mantıksal olanaklılık ve zorunluluk fiziksel olanaklılık ve zorunluluğu gerektirir fakat fiziksel olanaklılık ve zorunluluk tarafından gerektirilmezler.
C. Metafiziksel Olanaklılık & Zorunluluk
Metafiziksel olanaklılık ve zorunluluk en tartışmalı, tanımlanması da en zor olan modalite türüdür. Bunlar mantık ya da aktüel fiziksel dünya tarafından değil, bunun yerine gerçekliğin kendisi tarafından tanımlanan olanaklılık ve zorunluluklardır.
Öyleyse iddia (3) bir şeyin var olmaya başlamasının ve buna rağmen nedensiz olmasının metafiziksel olarak imkansız olması şeklinde anlaşılabilir. “Bir şeyin var olmaya başlaması fakat nedensiz olması” iddiası kendisiyle çelişmez, yani bu mantıksal imkansızlık değildir. Ayrıca bu sadece fiziksel imkansızlık olarak da gözükmez, sadece bizim gibi fiziksel yasaları olan dünyalarda imkansızdır. (3) hiçbir şey nedensiz var olmaya başlayamayacağından ve herhangi bir koşulda nedensizce [varlığını] sürdüremeyeceğinden dolayı metafiziksel imkansızlık olarak gözükür.
Bazı fiziksel imkansızlıklar metafiziksel olarak olanaklıdır. Örneğin doğa yasalarının ışıktan hızlı hareket etmeye izin vermesi [metafiziksel olarak olanaklıdır].
Bazı metafiziksel olarak zorunlu doğrular matematiğin doğrularını (2+2=4) ve analitik doğruları ya da tanımları (“bütün bekarlar evli olmayanlardır”) içerir. Bunların mantık ya da fiziksel dünya sebebiyle olmasa da doğru olmaları gerekir.
Bazı felsefeciler metafiziksel modaliteyi şeylerin doğalarında ya da özlerinde oldukları şeyle ilişkili olarak görürler; yani su zorunlu olarak H2O’dur, suyun H2O’nun oluşumu olmadığı olanaklı koşullar yoktur.[1] Aynı şekilde zorunlu olarak bir nesne biçime sahipse boyuta da sahip olması gerekir, yani bu biçimlerin doğası ya da özündedir.
D. Başka Modaliteler
Zorunluluk ve olanaklılığın başka türleri vardır. Örneğin:
- eğer bir inanç bildiğimiz diğer şeyler sebebiyle doğru olabiliyorsa epistemolojik olarak olanaklıdır: “Mars’ta yaşam olabilir!”.
- iyi ebeveynlerin çocuklarını “eğlence uğruna” taciz etmesi ahlâki olarak imkansızdır, ahlâk yasaları ve iyi ebeveynlerin karakteri bunu imkansız kılar;
- böceklere karşı nefreti olan birisinin kasıtlı olarak hamamböceği yemesi psikolojik olarak imkansız olabilir;
- eğer teknoloji bir şeyin günün birinde olabileceğine izin veriyorsa o şey teknolojik olarak olanaklıdır. Örneğin Star Trek, Wakanda ya da askeriyedeki robotik askerlerden alınmış tıbbi tedaviler.
- eğer bir şey o bölgenin yasaları tarafından gerektiriliyorsa yasal olarak zorunludur. Örneğin emniyet kemeri takmak.[6]
3. Neyin Olanaklı & Zorunlu Olduğunu Bilmek
Bir şeyin olanaklı ya da zorunlu olup olmadığını nasıl söyleyebiliriz?[7]
İlk olarak, iddiadaki olanaklılık ya da zorunluluk türünün ne türden olduğunu belirginleştirmeliyiz: mantıksal, fiziksel, metafiziksel, yasal ya da başka bir şey?
Daha sonra modalite tipini yöneten ilişkili yasaları, örneğin mantık yasaları, fiziksel yasalar ya da diğerlerini[7] göz önünde bulundurarak söylenenin doğru olup olamayacağını ve doğru olması gerekip gerekmediğini imgelemeye teşebbüs edelim.
Çok kısaca betimlediğimiz bu yöntem tartışmalıdır ama bir başlangıç noktasıdır.
4. Sonuç
Neyin olabileceği, olamayacağı ve olması gerektiği hakkındaki iddialar düşünmenin çoğu alanına yayılır. Şimdi ne kastedildiğini anlamada ve doğru olup olmadıklarını belirlemeye nasıl teşebbüs edeceğimizde daha iyiyiz.
Dipnotlar
[1] Modalite günlük düşünmede ve bilimsel kuram kurmada mevcuttur ve felsefeye de yayılır. Örneğin ahlâki akıl yürütme, yapabileceğimiz farklı olanaklı eylemlerin olduğunu ve yapmamız gereken bazılarının olduğunu varsayar, sonuççular olanaklı en iyi eylemi yapmamız gerektiğinden dolayı teorilerini tipik olarak modal terimlerle ifade ederler (Shane Gronholz’ün Introduction to Consequentialism eserine bakılabilir). Özgür irade tartışması, geçmiş göz önünde bulundurulduğunda, belirli tarzda eylememiz gerektiğini düşünmek ve yapabileceğimiz birçok olanaklı seçimin var olduğunu düşünmek arasındaki gerilimlerden kaynaklanır (Jonah Nagashima’nın Free Will and Free Choice eserine bakılabilir) ve bununla bağlantılı olarak eylemleriniz için ahlâki olarak sorumlu olma amacıyla aktüel olarak yaptığınız şeyden başka bir şey yapmanın olanaklı olmasının gerekip gerekmediğiyle ilgili bir mesele vardır (Rebecca Renninger Alternate Possibilities and Moral Responsibility ve Chelsea Haramia’nın Free Will and Moral Responsibility eserlerine bakılabilir). Genel kabül görmüş Tanrı fikri Tanrı’nın belirli özelliklere sahip olması gerektiği fikridir (Bailie Peterson’un Attributes of God eserine bakılabilir), Tanrı’nın varoluşu için ontolojik argümanlar Tanrı kavramının üzerine düşünmenin böyle bir varlığın olması gerektirdiğini ya da zorunlu olarak var olmasını gösterdiği iddialarını içerir (Andrew Chapman’ın The Ontological Argument for the Existence of God eserine bakılabilir), ancak bazı kötülük argümanları Tanrı’nın var olmasının dünyadaki kötülük miktarı ve türü göz önünde bulundurulduğunda imkansız olduğunu iddia eder (Thomas Metcalf’ın The Problem of Evil eserine bakılabilir). Epistemologlar en açık ve seçik görülen meseleler hakkındaki inançlarımızda yanılabileceğimizin olanaklı olup olmadığını sorgular (Charles Miceli’nin Descartes’ “I think, therefore I am” eserine bakılabilir).Metafizikçiler var olmanıza devam ederken ne tür değişikliklerin var olmanızı meydana getirdiğini ve devamlı var oluşunuz için neyin zorunlu olduğunu sorgular(Chad Vance’nin Origin Essentialism eserine bakılabilir). Aslında, bazıları modal iddiaların bir konunun felsefi olması için zorunlu olduğunu ileri sürebilir, yani bir konunun felsefi olup da yine de o konuyla yakından ilgili modal iddiaların olmaması olanaklı değildir.
[2] Olanaklılık ve zorunluluk ilişkilidir. Eğer bir şeyin meydana gelmemesi zorunlu değilse o şey olanaklıdır, eğer bir şey zorunluysa, onun meydana gelmemesi olanaklı değildir. Diver (2002), 3-4, bize bu konu için iyi bir özet sunar: “Olanaklılık imkansızlığı dışlar ve (özellikle) olumsallığı ve zorunluluğu gerektirir. İmkansızlık olanaklılığı, zorunluluğu ve olumsallığı dışlar. Zorunluluk, olanaklılığı gerektirir; imkansızlığı ve olanaksızlığı dışlar. Olumsallık olanaklılığı gerektirir, imkansızlığı ve zorunluluğu dışlar.”
[3] Modal kavramlar ayrıca etkinliklere ya da meydana gelen şeylere de uygulanır, örneğin sen bir ödül kazanabilirdin. Çünkü etkinlikler bu etkinlikleri temsil eden iddiaların ya da önermelerin açısından anlaşılabilir olduğundan, “sen bir ödül kazanabilirdin” iddiası olanaklı doğru ya da olanaklı olarakdoğrudur.
[4] Daha ileri bir tartışma için Kment, Boris, “Varieties of Modality”, The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Spring 2017 Edition), Edward N. Zalta (ed.), URL = <https://plato.stanford.edu/archives/spr2017/entries/modality-varieties/>.
[5] Metafiziksel modaliteyi çevreleyen meselelere iyi bir genel bakış için: Ross P. Cameron, “What’s Metaphysical About Metaphysical Necessity?” Philosophy and Phenomenological Research, Vol. 79, 1, (July 2009): 1-16.
[6] Bu makaledeki birçok modalite örneği bu iddiaların doğru ya da yanlış olabileceği yolları örneklemek için verilmiştir: bu iddianın doğru ya da yanlışlığıyla ilgilenen alethik modalite olarak bilinir. Modalitenin diğer tipleri alethik-olmayandır, yani modal kelimesinin iddianın doğruluğu ya da yanlışlığını hakkında değil de başka bir şey hakkında bir kavram belirttiğini gösterdiği anlamına gelir. Örneğin bir “P iddiası olanaklıdır.” cümlesinin alethik-olmayan yorumlaması iddianın doğruluğu ya da yanlışlığı ile ilgili değil de bunun yerine konuşucunun önerdiği şeyi bilip bilmediği ya da iddianın yanlış olmasını gerektirip gerektirmediğiyle ilgiili epistemik bir türdendir. Bu yüzden “P iddiası olanaklıdır.” “P iddiasının yanlış olmasını gerektiren hiçbir şey bilmiyorum.” ya da “P iddiasına inanmamamızı gerektirecek türden hiçbir şey bilmiyorum.” anlamına gelebilir.
[7] Daha ileri bir tartışma için Modal Epistemology: Knowledge of Possibility & Necessity by Bob Fischer and Vaidya, Anand. “The Epistemology of Modality.” The Stanford Encyclopedia of Philosophy, (ed.) Edward N. Zalta. URL: <https://plato.stanford.edu/entries/modality-epistemology>
[8] İmgelememize yardım edici felsefi bir kavram olanaklı dünyalar olarak adlandırılır. (ya da dünyanın olabileceği durumlar). Yani bazı olanaklı dünyalarda (örneğin) domuzlar uçar, su 50 Fahrenheit derecede donar ve çimenler turuncudur. Burada farklı yasalar tarafından belirlenen hayali “dünyalar”ı (örneğin) mantıksal olarak-olanaklı dünya, fiziksel olarak-olanaklı dünya ve bunun gibi [dünya örneklerini] düşünürüz. Öyleyse “olanaklı olarak doğru” en azından bir olanaklı dünyada doğru, “zorunlu olarak doğru” bütün olanaklı dünyalarda doğru ve “olumsal olarak doğru” aktüel dünyada doğru ama bütün dünyalarda doğru değil anlamına gelir. Kısaca böyle, olanaklı dünyaların daha ileri bir tartışması için Thomas Metcalf’ın Quantum Mechanics and Philosophy III: Implications eserine bakılabilir.
Andre Leo Rusavuk– “Possibility and Necessity: An Introduction to Modality”, (Erişim Tarihi: 16.11.2020)
Çevirmen: Erim Bakkal
Çeviri Editörü: Can Kalender
