Teolojik gizemin üç tür metafizik modeli vardır. Üçlü Birlik, İsa’nın hem Tanrı hem de insan olması ve ekmek ile şarabın İsa’nın etine ve kanına döndüğü inancı:
- Gerçekçi Model: Gizemli doktrini doğru yapan şeyin, gerçek bir açıklaması olması amaçlanan metafizik bir anlatı.
- Olası Model: Gizemli doktrini doğru yapan şeyin, epistemik olarak olası bir açıklaması olması amaçlanan metafizik bir anlatı.
- Analojik Model: Gizemli doktrine benzer bir şeyi doğru yapan şeyin, epistemik olarak muhtemel bir açıklaması olması amaçlanan bir anlatı.
Örneğin Aquinas’ın Üçlü Birlik’i, İsa’nın hem Tanrı hem de insan olması ile ekmek ve şarabın İsa’nın etine ve kanına döndüğü inancı gerçekçi modellerdir: Doktrinleri doğru yapan şeyin, açıklamaları olması amaçlanmıştır. Öte yandan, Van Inwagen’in Üçlü Birlik hakkındaki göreceli kimlik veya dirilişle ilgili açıklaması yalnızca olası modellerdir: Van Inwagen bunların doğru olduğunu onaylamaz. Ve kilisenin tarihi analojik modellerle doludur.
Bu modellerden herhangi birisi için önemli bir test şudur: Anlatının doğru olduğuna inandığınızı hayal edin ve gizem hakkında söylenen geleneksel şeylerin (gerçekçi veya olası bir model durumunda) veya bunların benzerlerinin (analojik bir model durumunda) söylenmesi, makul şeyler gibi gelir.
Örneğin, İsa’nın Tanrı-insan olma durumunun zaman yolcuğulu modelini düşünelim. Alice şu anda başarılı bir ultra maratoncu ve harika bir jeolog. Uzun ve güzel bir hayat yaşayacak. Hayatının sonlarına doğru fiziksel, zihinsel yeteneklerinin çoğunu ve tüm jeoloji bilgisini kaybettiğini, sonrasında bir zaman makinası kullanarak 2020’ye yani en parlak dönemine gittiğini düşünelim. Bu hikayenin gerçek olduğunu düşünürsek, kendimizi şu cümleleri kurarken bulmak makul olurdu:
- Alice başarılı bir ultra maratoncu ve zar zor yürüyebiliyor.
- Alice kıtasal kaymayı anlıyor fakat magmanın ne olduğunu bilmiyor.
- Alice hem genç hem yaşlı.
- Alice çok sağlıklı ve ölüyor.
Bunlar tezat gibi görünebilir, fakat zamanda yolculuk hikayesi bunun böyle olmadığını gösteriyor. Bununla birlikte bu iddialar Tanrı-insan gizeminin, özellikle gizemli bir bölümünü oluşturan iddialara da benzer (ve sanıyorum ki gizemin gizemli bir parçası başlı da başına bir gizemdir): İsa acı çeker ve hissizdir; İsa her şeyi bilir ve her şeyi bilmez; İsa zamansızdır ve MÖ 4 civarında doğmuştur.
Elbette hiç kimse, Tanrı-insan olma durumunun zaman yolculuğuyla açıklanmasının tam anlamıyla doğru olduğunu düşünmemelidir. Ancak analojik modelin gösterdiği şey, çelişkili olmayan bir gerçekliği, görünüşte çelişkili görünen iddialara çok benzeyen terimlerle tanımlamanın makul olduğudur.
Alexander Pruss “Three levels of theological models”, (Erişim Tarihi:17.11.2020)
