Zaman yolculuğu bilim kurgudan aşina olduğumuz bir kavram olmakla beraber zamanın doğası, nedensellik, kişilik tanımı ve özgürlük gibi görünür kıldığı çeşitli metafiziksel olgular nedeniyle filozofların da ilgisini çekmektedir.[1]
Zamanda geleceğe doğru yolculuk yapmanın mümkün olduğu pek çok kişi tarafından kabul görmektedir. Ancak geriye doğru bir zaman yolculuğu yapma olasılığı, halen ciddi tartışmaların yaşandığı bir alandır.[2] Bu makalede geriye doğru zaman yolculuğu (buradan itibaren “zamanda yolculuk” olarak anılacaktır) modellerinden bazıları taslak halinde size sunulacak; ardından da gerçekleştirilme olasılığına yönelik kimi önemli itirazlardan söz edilecektir.[3]
1. Zamanda Yolculuk Modelleri
Zamanda yolculuğun standart modeline göre zaman çizgiseldir. Dolayısıyla zaman yolcusunun yapacağı seyahat de tek bir zaman diliminin içinde gerçekleşecektir; zaman yolcusu, zamanın daha önceki evrelerinde gerçekleşen oluşları daha sonra tecrübe eder:[4]
Başka bir modeldeyse zamanda yolculuk yeni bir evrenin ortaya çıkmasına neden olur; bu evren de ayrıldığı orijinal evrenle aynı geçmişi paylaşmaktadır:
Zamanda yolculuğun üçüncü modelinde kalıcı olmayan ikinci bir boyut söz konusudur. Böylece zamana ek olarak “hiper-zamanlar” ortaya çıkar.[5] Bu modelde zaman çizgiden ziyade düzlem biçimindedir. Zaman yolcusu da geçmiş bir zamana dönerken bu zaman dilimine geç bir hiper-zamanda ulaşır. Belirtilen zaman dilimiyse, farklı hiper-zamanlarda farklı nitelikler taşır:[6]
2. Geçmişi Değiştirmek
Zamanda yolculuğun geçmişi değiştireceğinin düşünülmesi doğaldır ancak pek çok kişi bunun imkansız olduğunu düşünür. Çünkü geçmişin değiştirilmesi için, dönülecek “zamanın” sahip olduğu belirli bir niteliğin başka bir “zamanda” bulunmaması gerekir. Ancak bu koşul, standart zamanda yolculuk modeliyle ilintili değildir çünkü bu modelde zaman çigiseldir (ve “ikinci bir zaman” söz konusu değildir). Dolayısıyla standart modelde geçmişin değiştirilmesi imkansızdır.
Gelgelelim zaman yolculuğunda geçmişin değiştirilmesi şart değildir. Yine de geçmişi değiştirmek ile geçmişi etkilemek arasında bir ayrım yapabiliriz; çünkü geçmişi etkilemek için yalnızca zaman yolcusunun geçmiş üzerinde bir etkisinin olması yeterlidir.[7] Mesela zaman yolcusunun kendi gençliğini bulduğunu ve onu zamanda yolculuk yapmaması için ikna etmeye çalıştığını düşünelim.[8] Standart zamanda yolculuk modeline göre bunu başaramaz ancak böyle bir girişim geçmişin “aslında nasıl” olduğu üzerinde bir etki yaratır diyebiliriz. Dışarıdan bakıldığında böyle bir sahne, iki kişinin arasında geçen sıradan bir konuşma olarak görülür. Ancak zaman yolcusunun bu konuşmayı hatırlayacağı düşünüldüğünde kişi, eski halinin kendisini zaman yolculuğundan vazgeçirmeye çalıştığını hatırlayacaktır.[9]
Diğer iki zamanda yolculuk modeline göreyse tekil bir zaman iki ayrı evren ya da hiper-zamanda var olabilir. Dolayısıyla geçmişte kalan bazı dönemlerin tek bir “zamanda” (diğer bir deyişle bir evren ya da bir hiper-zaman içinde), başka bir “zamanda” (başka bir evrende ya da başka bir hiper-zamanda) bulunmayan niteliklere sahip olacağını söylemek çok da anlamsız değildir.[10]
3. Nedensel Döngüler
Meşhur televizyon dizisi Lost’taki bazı olayları düşünelim.[11] Dizinin bir bölümünde Richard Locke’a bir pusula verir ve bir daha karşılaştıklarında kendisine geri vermesini ister. Ardından Locke geçmişe yolculuk yapar; Richard’ın gençliğini görür ve pusulayı iade eder. Richard’sa bu pusulayı Locke ile gerçekleştireceği, az önce bahsetmiş olduğumuz buluşmalarına kadar saklayacaktır.
Lost’taki pusula örneği tuhaftır. Normal bir şekilde üretilmemiştir ki aslında bir üreticisi bile yoktur. İlk olarak t1’de Locke ile beraber (Locke’un pusulayı Richard’a verdiği anda) karşımıza çıkar; t2 boyunca Richard’da kalır ve ardından t3’te Richard pusulayı Locke’ye verir. Locke’nin t1’e dönmesiyle de “nedensel bir döngü” ortaya çıkar. Pusulanın varlığı her bir zaman biriminde, döngünün bir önceki basamağına atıfta bulunularak nedensellik çerçevesinde açıklanabilir ancak döngünün kendisi için bir açıklama yapılamaz (mesela pusulanın nereden geldiğine yönelik bir cevap yoktur).
Böyle oluşların imkansız olması, zaman yolculuğunun gerçekleştirilme olasılığına yönelik bir şüphe doğurabilir. Ancak David Lewis ise cevap olarak böyle durumların “Tanrı, Big Bang ya da trityum atomunun bozunuma uğraması gibi zaten kanıksamış olduğumuz açıklanamazlıklardan çok da farklı olmadığı”nı söyler. Ona göre bütün bunlar “nedensiz ve açıklanamaz”dır (1976: 149).
Lewis’in cevabının, zaman yolculuğunun standart modelini dikkate alıyor olduğu da dikkate alınmalıdır. Çünkü diğer zamanda yolculuk modellerinde böyle tuhaf döngüler ortaya çıkmak zorunda değildir. Ayrıca standart modelde dahi bazı zaman yolculuklarının nedensel döngüler oluşturmaması gibi bir olasılık da söz konusudur.[12]
4. Zaman Yolcusunun Yapabilecekleri
Tim’in zamanda yolculuk yaptığını ve ebeveynleri doğmadan önce büyük babasını öldürmeyi denediğini varsayalım. Ayrıca iyi de bir silahı olduğunu düşünürsek büyük babasını öldürebileceğini varsayarız ancak öldüremeyecektir çünkü bunu yaparak kendi varlığını imkansızlaştırmış olur. Dolayısıyla Tim büyük babasını hem öldürebilir, hem öldüremez. Ortaya çıkan bu karşıtlık nedeniyle bu karşıtlığa yol açan varsayımımızdan, yani zaman yolculuğunun mümkün olduğu varsayımından vazgeçmemiz gerekir.
Bahsettiğimiz bu Büyükbaba Paradoksu, zaman yolculuğunun olabilirliğine yöneltilen ana itirazlardan birisidir. Bu paradoksa cevap niteliği taşıyan iki argüman vardır ve bu argümanlar da standart zamanda yolculuk modeli çerçevesinde geliştirilmiştir.[13]
İlk argümana göre “olabilirliği” (can) anlayan birisi “Tim’in büyük babasını öldürebileceğini” öne sürerek belirli olgular açısından bakıldığında neyin mümkün olduğunu söylemiş olur. Bu değişmez olgularsa söylemin bağlamıyla belirlenmiştir.[14] Örnek olarak Tim’in elinde bir silah olduğu ve iyi nişan aldığı gibi etkenler düşünüldüğünde Tim’in büyük babasını öldürebileceği bir gerçektir. Ancak büyük babanın yaşaması koşulunu değişmez olarak alırsak Tim’in büyük babasını öldürmesi imkansızdır; dolayısıyla da büyük babasını öldüremeyecektir. Bu nedenle bir karşıtlık da söz konusu değildir çünkü belirli koşullar değişmez olarak alındığında Tim büyük babasını öldürebilir ancak bu değişmezler tamamen sabit olarak düşünüldüğünde büyük babasını öldüremeyecektir. Varsayımsa aynı bağlam içinde ele alındığında ne doğrudur ne de yanlıştır.[15]
İkinci argümandaysa Tim’in büyükbabasını öldürebileceği reddedilir.[16] Kişilerin bireysel bir şekilde güdülenen olanaklarından yola çıkılan yaklaşımda zaman yolcularının yapabilecekleri kısıtlanır ve böylece paradokstan kaçınılmış olunur.
5. Sonuç
Belki de zamanda yolculuk (metafizik açısından) mümkündür. Ancak bu söz konusu teknolojinin uygulanabilir olduğu ya da mutlaka gerçekleşeceği anlamına gelmemektedir. Bunu bize yalnızca zaman gösterebilir.
Dipnotlar
- [1] David Lewis’in 1976 yılında kaleme aldığı klasikleşmiş “The Paradoxes of Time” metni zaman yolculuğunu irdeleyen ilk felsefi inceleme olmasa da bu kavramın metafizik çalışmalarında popülerleşmesini sağlamıştır. Zaman yolculuğu hakkında daha yakın tarihli (ve farklı bakış açılarının yeni gelişmelerle beraber oldukça güzel bir şekilde özetlendiği) bir çalışma için bkz.: Wasserman (2018).
- [2] “Mümkün” derken, nedensellik yasası ya da kişilik gibi metafiziksel kanunlar çerçevesindeki metafiziki bir olasılığı kastediyorum. Zaman yolculuğu hakkında aklınıza gelebilecek, olasılığa yönelik çeşitli bakış açıları için Wasserman’ın söz konusu kitabının ilk bölümüne bakınız. Kitabın diğer bölümlerinde de geriye doğru yapılacak bir zaman yolculuğuyla ilgili metafiziki olasılık tartışmalarının genel özeti yer almaktadır.
- [3] Başka itirazlar da söz konusu olmasına rağmen hepsine yer verecek bir alanımız bulunmamaktadır. İtirazlardan birisi gerçekleştirilme olasılığından ziyade olabilirliğini incelemektedir. Yukarıda da göreceğimiz gibi zaman yolcularının yapamayacağı düşünülen belirli şeyler vardır; zaman yolcusunun bu imkansız şeyi (düşüncelerini değiştirmesi ya da muz kabuğuna basıp kayması gibi şeyler) yapmaya teşebbüs etmesi durumunda, bir şey başarılı olmasını engelleyecektir. Horwich (1987) ise zamanda yolculuğun böyle beklenmedik olaylara yol açma ihtimalinin, zaman yolculuğunun gerçekleştirilme olasılığına yönelik bir şüphe doğurduğunu ileri sürer. Bu yaklaşım üzerine yapılan bir tartışma ve Horwich’e karşıt argümanlar için bkz.: Smith (1997).
- [4] İlk şekle bakınız (Wasserman, 2018, Bölüm 3). Görsel Oxford University Press’in ve Ryan Wasserman’ın izinleriyle basılmıştır.
- [5] Hiper-zaman modellerinin gelişimi için bkz.: Meiland (1974); Goddu (2003); van Inwagen (2010).
- [6] Üçüncü şekilde olduğu gibi iki zamansal boyutu bir düzlem üzerinde grafiğe dökersek, yatay eksendeki kalıcı olmayan boyut ve dikey eksendeki hiper-zaman boyutuna göre zamanda yolculuk, sol üste doğru (zamanda geriye ve hiper-zamanda ileriye) bir hareketle gösterilir.
- [7] Brier’in söylediği gibi, “Kimse geçmişi ya da olmuş bitmiş bir şeyi değiştiremez. Ancak söz konusu olan birinin geçmiş üzerinde bir etki yaratıp yaratmamasıdır; yani, günümüzdeki bir eylemin aksi halde gerçekleşmeyecek bir eyleme neden olup olamamasıdır.” (1973: 361).
- [8] Bilim kurgu eserlerinden basit bir örnek verecek olursak Interstellar filminden söz edebiliriz. Cooper kara deliğin içine girdikten sonra geçmişe bir mesaj gönderir ve kızının o an odadaki Cooper’ı Dünya’da kalması için ikna etmesini sağlamaya çalışır.
- [9] Mesela geçmişi etkilemenin (ancak değiştirmemenin) bir örneği J. K. Rowling’in kaleme aldığı Harry Potter ve Azkaban Tutsağı filminde görülebilir. Zamanda yolculuğun mükemmel bir örneği kitabın sonlarında, Hermione’nin Harry’i zamanda geriye götürmesi ve kendisini Ruh Emiciler’den kurtarmasını sağlamasıyla gerçekleşir. Filmdeyse ilk olarak Harry’nin Ruh Emiciler’in saldırısına uğradığını ancak kurtarıldığını görürüz. Devamında da Hermione Harry’i zamanda geriye götürür ve neticede Harry’i kurtaran yine Harry olur.
- [10] Bahsettiğimiz zamanda yolculuk modellerinin geçmişi değiştirmeye olanak sağlayıp sağlamadığı tartışmalıdır. Karşıt argümanlar için bkz.: Smith (1997, 2015) ve Baron (2017); bu argümanlara verilen yanıt için de bkz.: Law (2018).
- [11] İlk olay dizinin beşinci sezonunun üçüncü bölümü olan “Jughead”de, 39:44 ile 41:19 arasında; ikinci olay da beşinci sezonun ilk bölümü olan “Because You Left”te, 29:30 ile 34:34 arasında yer alır.
- [12] Diyelim ki zamanda yirmi saniye öncesine bir yolculuk yaptım ve zaman makinemi de beni gezegenin farklı bir köşesine gönderecek şekilde ayarladım. Büyük olasılıkla geçmişe gitmem herhangi bir nedensel sonuç doğurmayacaktır. Böyle bir sonuç ortaya çıksa bile yolculuğuma başladığım andan yirmi saniye önce gerçekleşeceği için nedensel bir döngüye yol açmaz. Benzer bir örnek için bkz.: Hanley (2004: 130).
- [13] Diğer modellerde Tim’in büyükbabasını öldürememesi için herhangi bir neden yoktur. Ancak öldürmesi durumundaysa Tim’in ileride, yeni bir zamanda (zamanın yeni bir dalı ya da hiper-zamanda) gerçekleşecek doğumu ihtimal dışı kalır. Büyükbabanın içinde bulunulan zamanda öldürülmemesi halindeyse Tim aynı zamanın içinde doğacaktır.
- [14] Bkz.: Kratzer (1977).
- [15] Lewis’in Büyükbaba Paradoksu’na verdiği etkili yanıt (1976: 149-152), bir yanıyla Kratzer’in “olabilirlik” (can) hakkındaki semantik çalışmalarına dayanır. Paradoksa önerdiği çözüm de biraz farklıdır. Ona göre büyükbabanın yaşaması gerekliliğini değişmez olarak düşünmek mantıksızdır çünkü böyle bir sabitlik “geleceğe dair bir olgunun geçmişle alakalıymış gibi” görülmesine benzer şekilde “kaderci bir düzenbazlıktır”.
- [16] Bkz.: Vihvelin (1996).
Referanslar
- Baron, Sam (2017). “Back to the Unchanging Past,” Pacific Philosophical Quarterly 98: 129–147.
- Brier, Bob (1973). “Magicians, Alarm Clocks, and Backward Causation,” Southern Journal of Philosophy 11: 359-364.
- Goddu, G. C. (2003). “Time Travel and Changing the Past (or How to Kill Yourself and Live to Tell the Tale),” Ratio 16: 16-32.
- Hanley, Richard (2004). “No End in Sight: Causal Loops in Philosophy, Physics, and Fiction,” Synthese 141: 123-152.
- Horwich, Paul (1997). Asymmetries In Time: Problems In the Philosophy of Science. Cambridge, MA: MIT Press.
- Kratzer, Angelika (1977). “What ‘Must’ and ‘Can’ Must and Can Mean,” Linguistics and Philosophy 1: 337-355.
- Law, Andrew (2018). “The Puzzle of Hyper-Change,” Ratio.
- Lewis, David (1976). “The Paradoxes of Time Travel,” American Philosophical Quarterly 13: 145-152.
- Meiland, Jack (1974). “A Two-Dimensional Passage Model of Time for Time Travel,” Philosophical Studies 26: 152-173.
- Smith, Nicholas J. J. (1997). “Bananas Enough for Time Travel?” The British Journal for the Philosophy of Science 48: 363-389.
- Smith, Nicholas J. J. (2015). “Why Time Travellers (Still) Cannot Change the Past,” Revista Portuguesa de Filosofia 71: 677–694.
- van Inwagen, Peter (2010). “Changing the Past,” in D. Zimmerman, ed., Oxford Studies in Metaphysics, vol. 5. Oxford: Oxford University Press.
- Vihvelin, Kadri (1996). “What Time Travelers Cannot Do,” Philosophical Studies 81: 315-330.
- Wasserman, Ryan (2018). Paradoxes of Time Travel. New York: Oxford University Press.
İlgili Makaleler
- Personal Identity by Chad Vance
- Free Will and Free Choice by Jonah Nagashima
Taylor W. Cyr- “Time Travel”, (Erişim Tarihi: 19.08.2020), Erişim Kaynağı: https://1000wordphilosophy.com/2018/05/23/time-travel/
Çevirmen: Semih Gözen Esmer
Çeviri Editörü: Can Kalender
Bağlantılı Diğer İçeriklerimiz
- Tanrı ve Zaman – Gregory E. Ganssle (Internet Encyclopedia of Philosophy)
- Zamanın A Teorisi’nin Fenomenolojisi – Quentin Smith
- Zaman Felsefesi: Zamanın A ve B Teorilerini Anlamak – Taner Beyter
- Gödel ve Zamanın Gerçekdışılığı – Edward Feser
- Zamanın Bir Başlangıcı Olmalı mıdır? – Zikri Yavuz
- Zamanın Gerçek Dışılığı – John Ellis McTaggart
- Zaman, Uzay ve Tanrı – Edwerd Feser
- Zaman Yolculuğu – Taylor W. Cyr
- Zaman Gerçek Mi? – Craig Callender
- Zamanı Tanrı Mı Yarattı? – William Lane Craig
- Zamanın Gizemi – Michael Strevens & Tim Maudlin
- Zaman Felsefesi ve Tanışma Toplantımız – Taner Beyter
- Bir McTaggart Savunusu – Alexander Pruss
- Tanrı ve Zamanın B Teorisi – Alexander Pruss
- Şimdicilik ve Haç – Alexander Pruss
- Şimdicilik (Presentism) ve Ex Nihilo Nihil Fit – Alexander Pruss
- Şimdicilik ve Kararlar Üzerine – Alexander Pruss
- İçsel Zaman ve Tanrı – Alexander Pruss
