Kriz Anında Tanrı’nın Değerini Tartışmak: Leibniz vs Voltaire – Aaron James Wendland

Kriz zamanlarında bir ‘ilahi plana’ güvenmeye yönelik 18. yüzyıl eleştirisinin, bugün ne gibi bir önemi var?

Lizbon şehri 1 Kasım 1755 sabahında şiddetli bir deprem sebebiyle neredeyse tamamen yıkılmıştı. İlk sarsıntıları tsunami, yangınlar ve iç karışıklık izledi; binlerce insan öldü.

Daha sonra ise, All Saints Day ayinleri esnasında kiliseleri çöktüğü için birçok kişinin öldüğü keşfedildi.

Lizbon’da gerçekleşen tarifsiz yıkımın haberi hızla tüm Hristiyan Avrupa’ya yayıldı ve ardından Fransız filozof, şair Voltaire (1694-1776) kendini şu soruyu sorarken buldu: Tanrı böylesi korkunç bir olayın gerçekleşmesine nasıl izin verebildi?

Ölümcül bir salgın ile karşı karşıya iken, tam da bu kriz anında, bizim için Tanrı’nın ne kadar iyi olduğunu da aynı derecede merak ediyor olabiliriz.

Voltaire için Tanrı o kadar da iyi değildir. O, tarihsel hiciv hikayesi olan Candide’de, dini inancı olanlarla alay etmek ve onları eleştirmek için “kötülük problemi”ni kullanmaktadır.

Kötülük Problemi, Tanrı’nın nitelik (veya sıfatları) ile kötülüğün varlığı arasındaki bariz bir çelişki olduğuna işaret eder. Daha açık ifade etmek gerekirse; her şeyi bilen, her şeye gücü yeten ve mutlak iyi olan bir Tanrı’nın, Lizbon depremi veya ölümcül salgınlar gibi kötü olaylara nasıl izin verebileceğini dini inancı olan insanların açıklamaları gerekir.

Mümkün Dünyaların En İyisi

Tanrı’nın büyüklüğü ile kötülüğün varlığı arasındaki bu gerilim, Antik Çağ düşünürlerinden beri çokça tartışılmıştır. Fakat 17. yüzyılda, Hıristiyan matematikçi ve filozof Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716), alim-i mutlak, kadiri- mutlak ve mutlak iyi bir Tanrı’nın içinde bunca ıstırap ve kötülük içeren bir dünyanın var olmasına nasıl olup da izin verebileceğini göstermek için Theodicy’yi kaleme aldı.

Leibniz’e göre Tanrı, içinde yaşadığım aktüel dünyayı yaratmadan evvel çeşitli mümkün dünyalar arasında seçim yapmak zorundaydı. Ayrıca Tanrı alim-i mutlak, kadiri- mutlak ve mutlak iyi olduğu için, zorunlu olarak mümkün olan en iyi dünyayı yaratmayı seçmişti.

Ama yine mümkün olan en iyi dünya içinde kötülük bulunmaktadır. Leibniz uzmanı Sean Greenberg, CBC IDEAS‘de şöyle söylemektedir:

Leibniz, Tanrı’nın mümkün olan en iyi dünyayı yaratmayı seçtiğini söylediğinde bu, her şeyin (her tikel şeyin) mümkün olan en iyi şey olduğu anlamına gelmez. Bundan ziyade sonuç olarak mümkün olan en iyi şey olduğu anlamına gelir.

Pratik bir bakış açısına göre, Tanrı’nın en iyi dünyayı (yaratmayı) seçmesi, yaşadığımız kötülüklerin Tanrı’nın ilahi planının bir parçası olduğu anlamına gelir. Biz insanlar, niçin 1755’te Lizbon’da bir depremin gerçekleştiğini veya bugün yaşanan ölümcül bir salgının var olduğunu anlamasak dahi, söz konusu bu olaylar mümkün olan en iyi dünyanın zorunlu (ve temel) bir niteliği (ve parçasıdır), dini inancı olan insanların nihayetinde her şeyin tekrar yoluna gireceğine inanmaları gerekir.

Leibniz'e göre kriz anında Tanrı'nın ilahi planına inanmak, bize teselli sağlamaktadır. Bir deprem veya salgın sırasında sevdiğimiz birini kaybetmek epey yıpratıcı ve yıkıcıdır; ama Leibniz'in bakış açısına göre bu kaybın Tanrı'nın seçimi olduğu ve nihayetinde en iyisi için yapıldığını bilmek, teselli ve huzur sağlayabilir.

İyimser Parodi

Leibniz, aynı şekilde, bir trajedi yaşadığımızda da Tanrı’ya iman etmenin bir umut kaynağı olabileceğine inanıyordu. Onun mantığına göre, eviniz bir depremde yıkılabilir veya iş yeriniz covid kısıtlamaları nedeniyle kapanabilir, ancak ileride açık bir şekilde daha iyi günler vardır ve Tanrı’ya güvenmek umutsuzluğunuzun üstünden gelmenize yardımcı olabilir.

Leibniz’in imanda bulduğu teselli ve umuda rağmen, onun bu iyimser kötülük yaklaşımı Voltaire için epey aşırıydı. Bu nedenle de Voltaire, Candide’deki Pangloss kurgusal karakteriyle Leibniz’in parodisini yaptı.

Pangloss, bir ‘Metafiziksel-teolojik-kozmolo-nijoloji’ öğretmenidir ve genç Candide’yi eğitmekle görevlidir. Candide büyüyüp dünyayı keşfederken, o ve öğretmeni dövülür, işkenceye maruz kalır, yaralanır, aç bırakılır, yakılır ve boğulurlar. Fakat tüm bu olanlara rağmen, Pangloss gülünç bir şekilde olanların her şeyin en iyisi için olduğunu savunur.

Voltaire, dünyayı Tanrı’nın yarattığına ama müdahale etmediğine inanan bir deistti. O, Candide’yi, korkunç ıstıraplar karşısında Tanrı’nın bir biçimde teselli ve umut kaynağı olabileceği fikri ile alay etmek için yazmıştı.

Voltaire, Tanrı’ya dua etmek ve en iyisini dilemektense, çevremizdeki kötülüğü ortadan kaldırmak için elimizden gelen her şeyi yapmamızı istiyordu. Allegheny Koleji’nde felsefe profesörü olan Eric Palmer bunun, modern bağlamda, bir kilise inşa ederken depreme dayanıklı malzemeler kullanmak veya Covid-19’un yayılmasını önlemek için halk sağlığı kurallarına uymak anlamına geldiğini söylüyor.

Yüzünü Candide’ye dönen Palmer bize şöyle söylemektedir:

Pangloss sürekli acı çeken bir karaktere, acılarının nasıl da iyiye bağlı olduğunu açıklamaya çalışır. Pangloss bunu bir tür teselli olarak görmektedir. Fakat yine de acı çeken karakter, bu sözümona mucizeler ile teselli karşısında hep şaşkına döner ve Pangloss’un niçin yalnızca kayanın altındaki kırık bacağını kaldırmadığını merak eder!

Bunun anlamı, kriz anlarında Voltaire için dini inancın pek değeri olmadığıdır. Aslında o, bizim yalnızca başkalarının somut acılarını hafifletmeye odaklanmamızı ister.

Bu sebeple de Voltaire, Candide’yi, Tanrı hakkındaki tüm metafiziksel spekülasyonlara son verme ve basitçe “kendi bahçemize odaklanma” nasihatiyle bitirir.

Aaron James Wendland- “Debating the value of God at a time of crisis: Leibniz vs Voltaire”, (Erişim Tarihil: 18.12.2020)

Çevirmen: Taner Beyter

Din Felsefesi İle İlgili Diğer İçeriklerimiz

1. Ateizmi Kanıtlamanın İki Yolu – Quentin Smith
2. Din Felsefesine Giriş: Felsefe, Tanrı’nın Varlığına Dair Ne Söyleyebilir? – Taner Beyter
3. Din veya İlahi Buyruk Teorisi – Steve McCartney & Rick Parent
4. Ateistler Doğaüstüne İnanabilir mi? – Berat Mutluhan Seferoğlu
5. Din Felsefesinin Alanı ve Önemi Hakkında – Charles Taliaferro & Elsa J. Marty
6. Kozmolojik Kanıt ve İki İtiraz – Zikri Yavuz
7. Cömertliğin İstismarı – Talha Gülmez
8. Tanrı ve Zaman – Gregory E. Ganssle (Internet Encyclopedia of Philosophy)
9. Kelam Kozmolojik Argümanı’na Giriş – Berat Mutluhan Seferoğlu
10. Cehennem Problemi: Allah’ın Adaletinin Sınırları – Talha Gülmez
11. Bilim + Din – Tom McLeish
12. Craig’in Metaetik Ahlak Argümanı’nın ve Teistik Metaetik Teorilerinin Eleştirel Bir Değerlendirmesi – Berat Mutluhan Seferoğlu
13. Reformcu Epistemoloji ve Temel İnançlar – Taner Beyter
14. Reformcu Epistemoloji ve Tanrı İnancı – Taner Beyter
15. İnce Ayar Argümanı Ve Bilinç – Alex Malpass
16. Tanrı Nerede? – Edward Feser
17. Seküler Bir Ahlakın Olanaklılığına Dair Bir Metaargüman – Talha Gülmez
18. Doğal Teoloji ve Doğal Din – Andrew Chignell & Derk Pereboom (Stanford Encyclopedia of Philosophy)
19. Olumsallık Argümanı Üzerine Bazı Düşünceler – Jonathan David Garner
20. Olumsallık Argümanı’nı Çürütmek – Jonathan David Garner
21. Acı ve Hazzın Biyolojik Rolüne Dayalı Argüman – Jeffery Jay Lowder
22. Tanrı’nın Kanıtı Olarak Kötülük? – Melinda Penner
23. Anselm’in Ontolojik Argümanı – Edward Feser
24. Mucizeler ve Edward Feser – Jonathan David Garner
25. Zaman, Uzay ve Tanrı – Edwerd Feser
26. Dini Epistemoloji: Alvin Plantinga Örneği – Musa Yanık
27. Çünkü Tanrı Öyle Söylüyor: İlahi Buyruk Teorisi Üzerine – Spencer Case
28. Tanrı’ya Dair Ahlaki Argümanlar (1): Kanıt Temelli Biçimler – John Danaher
29. Tanrı’nın Varlığına Dair Tasarım Argümanları – Thomas Metcalf
30. Daha İyi Bir Dünyanın Olmayışı Problemi: Mümkün Dünyaların En İyisi – Kirk Lougheed
31. Hür İrade Savunması – Alvin Plantinga
32. Üçlübirlik İnancı Tutarsız mı? – Yeşua Özçelik
33. Tanrı Yalan Söyleyebilir mi? – Dallas G Denery II
34. Tanrı’nın Varlığına Dair “İnce Ayar” Argümanı – Thomas Metcalf
35. Dini İnançlar İçin Epistemik Eşitliğin İmkânı: Parite Argümanı – Musa Yanık
36. Klasik Ontolojik Argüman’ın Ateistik Eleştirisi – Mehmet Mirioğlu
37. Üçlübirlik İnancının Tutarsızlığı Argümanı– Jeffery Jay Lowder
38. Teistler İçin +20 Soru – Jeffery Jay Lowder
39. Ted Drange’nin Yaratılış-Karşıtı Argümanı – Jeffery Jay Lowder
40. Natüralizme Karşı Özgür Düşünme Argümanı’yla İlgili Problem – Alex Malpass
41. Alternatif Tanrı Konseptleri – Jonathan David Garner
42. Vahiy Epistemolojisi İçin Sonsuz Gerileme – Alex Malpass
43. Teoloji ve Analitik A Posteriori – Edward Feser
44. Augustine ve İdam Cezası Üzerine – Edward Feser
45. İnanmanın Günahı – Arif Ahmed
46. Kötü bir Tanrı’nın Varlığına Yönelik Kümülatif Bir Sebep – Jonathan David Garner
47. Teizme Karşı Biyolojik Evrim Kanıtı – Jeffery Jay Lowder
48. Evrenin Nedensiz Başlangıcının Metafiziksel Zorunluluğuna İlişkin George Nakhnikian’a Bir Cevap – Quentin Smith
49. Kusurlu Bir Tanrı – Yoram Hazony
50. Yeni Ateistler – James E. Taylor (Internet Encyclopedia of Philosophy)
51. Yeni Ateizm Eleştirel Bir Değerlendirme – Berat Mutluhan Seferoğlu
52. Bilim ve Din: Epistemik Bir Bakış – Nebi Mehdiyev
53. Plantinga’nın Dini Dışlayıcılık Savunusunun Eleştirisi – Nebi Mehdiyev
54. Dini Epistemoloji – Kelly James Clark (Internet Encyclopedia of Philosophy)
55. İslam ve Rasyonalite Üzerine Kısa Bir Değerlendirme – Musa Yanık
56. Panteizm – William Mander (Stanford Encyclopedia of Philosophy)
57. Plantinga’nın Naturalizme Karşı Evrimsel Argüman’ı ve İtirazlar – Jonathan David Garner
58. Deflasyonist Argüman – Mehmet Mirioğlu
59. Kutsal Kitapların Anlamlarında Görelilik – Mehmet Mirioğlu
60. Ateizm ve Agnostisizm (Stanford Encyclopedia of Philosophy) – Paul Draper
61. Mutlak Kudret Argümanı – Mehmet Mirioğlu
62. Ateistler Neden Felsefe ve Teoloji ile İlgilenmeli? – Berat Mutluhan Seferoğlu
63. Teistler Farklı Ateist Tutumları Neden Bilmelidir? – Musa Yanık
64. Kötülük Problemine Karşı Özgür İrade Savunusu ve Eleştirel Bir Değerlendirme – Taner Beyter
65. Platon’un Felsefi Dini – Max Charlesworth
66. Objektif Dindarlığın İmkansızlığı Argümanı – Mehmet Mirioğlu
67. İsimlerini Bilmeniz Gereken 46 Ateist ve Nonteist Felsefeci – Berat Mutluhan Seferoğlu
68. Yanlış Anlaşılan Üç Teist Filozof: Aquinas, Pascal ve Paley – Berat Mutluhan Seferoğlu
69. Türkçede Analitik Din Felsefesi Çalışmaları – Musa Yanık
70. Stephen Unwin’in Bayesci Teoremi: Tanrı’nın Var Olma Olasılığı % Kaçtır? – Musa Yanık
71. Kelam Kozmolojik Argüman “Evrenin Başlangıcı Tanrı’yı Kanıtlar mı?” – Berat Mutluhan Seferoğlu
72. Kötülük Problemi “Evrendeki Kötülükler Ateizme Delil Midir” – Taner Beyter
73. “Allahsız Ahlak Olabilir mi?” Kitabının Eleştirisi – Talha Gülmez
74. İnternet Ateistleriyle İlgili Problem – Alex Malpass
75. Ateistlerin Pek Çoğunun İnandığı 10 Mit – Berat Mutluhan Seferoğlu
76. Din Duygu Düzenlemeyle İlgili, Bu Konuda Oldukça da İyi – Stephen T. Asma
77. Zamanı Tanrı Mı Yarattı? – William Lane Craig 
78. Felsefe Sohbetleri #4:Din Felsefesi (Part-1)
79. Felsefe Sohbetleri #4:Din Felsefesi (Part-2)
80. Muhammed: Avrupa Aydınlanmasının Ruhban Sınıfı Karşıtı Kahramanı – John Tolan
81. Tanrı’nın Varlığı Lehine ve Aleyhine Olan Argümanları Nasıl Sınıflandırabiliriz? – Jonathan David Garner
82. Paul Draper’ın Tanrı’nın Varlığına Dair Ahlak Argümanı – Jonathan David Garner
83. İyilik Problemi Diye Bir Şey var mı? – Jonathan David Garner
84. Enis Doko, Üçlübirlik Problemi ve Hristiyan Teizminin Eleştirisi Üzerine (1. Bölüm) – Yeşua Özçelik
85. Enis Doko, Üçlübirlik Problemi ve Hristiyan Teizminin Eleştirisi Üzerine (2. Bölüm) – Yeşua Özçelik
86. Ateizm Dünya Hakkında Öngörülerde Bulunur mu? – Jonathan David Garner
87. “Karakter Oluşturma” Teodisesi Üzerine Akla İlk Gelen Birkaç Fikir – Jonathan David Garner
88. Üçüncü Türden Bir Ahlak Argümanı – Alexander Pruss
89. “Ana Rahminde Biçim Vermeden Önce Tanıdım Seni / Yeremya” (1:5) – Alexander Pruss
90. Teslis, Cinsel Ahlak ve Liberal Hristiyanlık – Alexander Pruss
91. Şüpheci Teizm ve Tanrı’nın Sonsuzluğu – Alexander Pruss
92. Hristiyan Dünyasının Bölünmesini Bir Skandal Olarak Mı Görmeliyiz? – Alexander Pruss
93. Alexander R. Pruss ve Joshua L. Rasmussen’in “Zorunlu Varlık” Anketi ve Sonuçları – Musa Yanık
94. Euthyphro – Alexander Pruss
95. Teizm ve Qualia – Alexander Pruss
96. Açık Uçlu İki Kozmolojik Argüman – Alexander Pruss
97. Mereolojik Mükemmellik – Alexander Pruss
98. Teizm Doğru İse Qualia Temel Varlıklar Kategorisinde Değildir – Alexander Pruss
99. Büyük Kötülüklere Engel Olmak İçin Yalan Söylemek – Alexander Pruss
100. Teolojik Modellerin Üç Seviyesi – Alexander Pruss
101. Şimdicilik ve Haç – Alexander Pruss
102. Tanrı ve Zamanın B Teorisi – Alexander Pruss
103. Wittgenstein ve Din – Stephen Law
104. Cehennem Problemi: Allah’ın Adaletinin Sınırları – Talha Gülmez
105. Cehennem Problemi’ne Teistik Bir Yaklaşım – Ömer Çağrı Akarsu
106. ‘Cehennem Problemi’ Tartışmasına Katkı – Taner Beyter
107. Yeni Ahit Yazarlarının Eski Ahit’ten Yaptıkları Yanlış Alıntılar: Bu Onların İlhamsızlığının, Vahy Almadıklarının Delili mi? – Bassam Zawadi
108. Hiçlikten Yaratılış ve Kelam Kozmolojik Argüman – Jonathan David Garner
109. Tanrı’nın Yokluğu Lehine Ahlak Argümanı (Tersine Çevrilmiş Ahlak Argümanı) – Jonathan David Garner
110. Schellenberg’in İlahi Gizlilik Problemi’ne Plantinga’nın Dışsalcı Epistemolojisi Bir Yanıt Verebilir mi? – Musa Yanık
111. Mezmurlar 22:1 Tanrım Neden Terk Ettin Beni? – Eren Gündemir
112. Bilimsel Mucize Argümanı’nın Eleştirisi – Yasin Şahin
113. Mucizeler Gerçek mi? – Jonathan David Garner
114. Tanrı’nın Varlığı Aleyhine Disteleolojik Argümanlar – Jonathan David Garner
115. Paul Draper’in Acıya Dayalı Argümanı – Jonathan David Garner
116. Dinler Tarihine Giriş: Dinler Tarihi Niçin Önemlidir? – Musa Yanık
117. Sosyalizm Modern Dinin Manzarasının Şekillenmesine Nasıl Katkı Sağlamıştır? – Julian Strube
118. Agnostik Tavrın Makullüğü Üzerine (1. Bölüm) – Bilal Bekalp
119. Yeni Bir Mantıksal Kötülük Argümanı – Jonathan David Garner
120. Felsefe ve Hristiyan Teolojisi – Michael J. Murray & Michael Rea (Stanford Encyclopedia of Philosophy)
121. Schellenberg’in Korkunç Acılara Dayalı Tümdengelim Argümanı – Jonathan David Garner
122. Kötülük Problemi – Thomas Metcalf
123. Arap ve İslam Metafiziği – Amos Bertolacci (Stanford Encyclopedia of Philosophy)
124. Hayvanları Tanrı mı Yaratır? – Jonathan David Garner
125. İlahi Buyruk (Emir) Teorisi – Michael W. Austin (Internet Encyclopedia of Philosophy)
126. İlahi Gizlilik – David Bayless
127. Enkarnasyon Öğretisi, Mantıksal Problem ve Bir Çözüm Önerisi – Yeşua Özçelik
128. Farklı Bir Analitik Felsefeci Portresi: Alvin Plantinga – Musa Yanık
129. Richard Swinburne: Kısa Bir Entelektüel Biyografi – Musa Yanık
130. Alvin Plantinga’nın Maharetli Başarısı – William Doino Jr.
131. Cehennem ve Evrenselcilik – A.G. Holdier
132. Kriz Anında Tanrı’nın Değerini Tartışmak: Leibniz vs Voltaire – Aaron James Wendland
133. Tanrı Yarattıklarına Duyular Yoluyla Bilgi Verir mi? – Jonathan David Garner
134. Alvin Plantinga ve Din Felsefesi’nin Yeniden Dirilişi – Kelly James Clark
135. C.S. Lewis İyidir Ama Bir De Alvin Plantinga’yı Okumalısınız – Michael Almeida
136. Mantıksal Kötülük Problemi – James R. Beebe (Internet Encyclopedia of Philosophy)