Farklı Bir Analitik Felsefeci Portresi: Alvin Plantinga – Musa Yanık

Analitik felsefe geleneği içerisinde, yakın dönem içerisinde bir hayalet dolaştı. Bu hayaleti ciddiye almama konusunda kendinden emin olan insanlar bile, artık onun bir hayalet olmadığından emin. Çünkü O, basite indirgenecek şekilde sadece bir hayalet değildi. Onu artık ciddiye alıyorlar ve almak zorundalar. Nitekim O, bazı düşünürlerin kendi metodolojileri sonucu dışlanmaya çalışılmış olsa bile, yine kendi metodolojileriyle vücut buldu. Onların tabiriyle Tanrı geri döndü. Bütün bunlar çok uzak bir geçmişte değil, geçen 60-70 yıllık bir dönem içerisinde oldu. Ve biz bugün analitik din felsefesi diye bir alanın varlığından söz edebiliyorsak, bu geri dönüşü sağlayan insanlara çok şey borçluyuz. Elbette o insanlardan birisi de Alvin Plantinga’dır. Plantinga’nın Hristiyan felsefesine kattığı çok şey vardır. Ama bundan da öte teizme, teistik Tanrı tasavvuruna da çok şey katmıştır. Sadece bu da değil! Plantinga’nın genel olarak analitik felsefeye yaptığı katkılar da yadsınamaz.

Benim gibi bir Müslüman teist ve henüz yolunda başında olan genç bir felsefecinin ondan çıkaracağı çok şey vardır. En başta motivasyon, metodoloji ve çalışma azmi. Elbette başka kimseler için başka modeller sunulabilir. Ancak bunun tartışma konusu olabileceğini düşünmüyorum. Bağnaz ve tutucu Müslümanlar bana “Neden bir Hristiyan düşünür?” sorusunu yöneltebilir. Eğer felsefi anlamda konuşacak olursak bence cevap açık, mesele Hristiyan olması değil, teist olması. Açıkçası 3,5 yıllık kısa sayılabilecek bir akademik hayatımda, felsefi anlamda en bilgili insanların bile bana bu soruyu sormasını yadırgadım. Hatta bana yöneltebilecekleri en güçlü sorunun bu olabileceğini düşünerek, hala bu soruyu sık sık gündeme getirmeleri bile şaşırtıcı. Bilim gibi felsefe de evrenseldir. Bu konuda söylediğimiz her şey, ortaya attığımız her argüman ya da kanıt, bu evrensellikten pay alır ve ona bir şeyler katar. Belki de bu insanların görmek istemedikleri bazı şeyler vardır. Belki de farklı tasavvurları vardır. Ancak bunu görmek için çok uzaklara gitmemize gerek yok. Ünlü din felsefecisi W. Lane Craig’in “Kozmolojik Argüman” için kullandığı “Kelam” ibaresi bu evrensellikle ilgilidir, ülkemizin önemli din felsefecilerinden Cafer Sadık Yaran’ın eserlerine yapılan atfı yabancı bir eserde görmek bu evrensellikle ilgili bir şeydir. El-Kindi’nin Yunan felsefesi ile alakalı sözlerini hatırlayın. Bence çıkış noktamız her daim bu olmalı.

Bilindiği gibi geçtiğimiz günlerde Plantinga’nın doğum günüydü. Bu sebeple, yüksek lisans çalışmamı kendisinin dini epistemolojisi üzerine yapan biri olarak, onu, kişisel olarak tanıyan birinin ağzından dinlemek daha doğru olacaktır. Açıkçası ben satır aralarında kendime dair bazı şeyler de buldum. Kendisiyle kişisel tanışıklığım olmasa da, tez dönemim esnasında gönderdiğim maillere içtenlikle cevap vermesi, tezimin özetini gönderdikten sonra beni tebrik etmesi vs. gibi. Buraya kendisinin biyografisini koyma gereği duymadım. Nitekim internette yapılacak ufak bir gezinti, onun yaşamı hakkında bize epeyce şey gösterecektir. Son olarak James F. Sennett’den yapacağımız alıntıların yazıldığı yıl 1998. Sennett, Plantinga’nın çalışmalarıyla ilgili bize bibliyografik bilgiler de veriyor. Ancak kuvvetle muhtemel Plantinga o sıralarda, akademik üretkenliğine ve çalışmaya devam ediyor. Sennett, “The Analytic Theist: An Alvin Plantinga Reader” isimli eserinin, giriş kısmına şöyle başlıyor:

Alvin Plantinga ile ilk olarak Nebraska Üniversitesi’nde yüksek lisans öğrencisiyken tanıştım. Yakın arkadaşım Roger Ebertz ve ben, Plantinga’nın 1986 yılında Hristiyanlık ve Felsefe üzerine Wheaton Koleji Konferansın’da söyleyeceklerini dinlemek için Lincoln’den Wheaton, Illinois’e gittik. Orada yaptığı sunum, önümüzdeki birkaç ay içerisinde 1987 Gifford Konferansları’nda tekrar gündeme geldi ve sonraki birkaç yıl içerisinde de önemini ve etkileyiciliğini artırdı. Epistemik güvence üzerine yaptığı çalışmalar hakkında, bir ikinci sınıf yüksek lisans öğrencisi olarak, hiçbir fikrim yoktu. Geçtiğimiz on yılda ise, analitik epistemoloji ve din felsefesi için söylediği şeyler, alanımı şekillendirmemde yardımcı oldu.

Ama o Wheaton Konferansı sırasında ise, tıpkı diğer konferansları gibi daha önemli olan başka şeyler de söylüyordu. Nitekim buradaki konuşması esnasında, yakın tarihe bakıldığında, 100’den fazla alanında uzman filozofun – çoğu bugün felsefenin en önemli isimlerinden – ortak Hristiyan inancı ve ortak ilgi alanları temelinde bir araya gelmesinin ne kadar şaşırtıcı olduğunu fark etmemi sağladı. Hıristiyanlık ve felsefenin kesişimindeki problemler. Böyle bir sahnenin daha önceki bir kuşakta duyulmamış olacağını ya da yeni nesil ile öncekiler arasındaki farkın büyük ölçüde hepimizin duymaya geldiği adamın hem teorik hem de pratik çabalarından kaynaklandığını bilmiyordum.

1980 baharında Time, “Sadece yirmi yıl önce kimsenin öngöremediği sessiz bir düşünce ve argüman devriminde, Tanrı geri dönüş yapıyor. En ilginç olanı, bu teologlar veya sıradan inananlar arasında olmuyor .. Tanrı hakkındaki tartışmaları akademik çevreden dışlayanlar şimdi yeniden onu entelektüel olarak tartışıyor.” Kelly James Clark, Plantinga’yı bu devrimin lideri olarak adlandırıyor ve Time dergisi ise onu “Amerika’nın önde gelen Ortodoks Protestan filozofu” olarak tanıtıyor. Şüphesiz, Plantinga’nın dünya çapında bir filozof olarak başarıları, Hıristiyan felsefesine yaptığı katkılardan ötürüdür. Bununla birlikte, pek çok kişinin fark edemeyeceği şey, Plantinga’nın genel olarak teistik felsefenin ve özel olarak Hıristiyan felsefesinin gelişimini pratik olarak teşvik etmesidir.

Clark, Hıristiyan felsefesinin yeniden dirilişinde iki katalitik olayı listeler ve Plantinga iki olayında merkezinde bulunur. Birincisi, 1978’de Plantinga’nın William Alston, Robert Marilyn Adams, Arthur Holmes ve George Mavrodes ile bir araya gelerek “Amerikan filozofları arasında en büyük ilgi grubu” haline gelen şeyi başlatmak için birleştiği Hıristiyan Filozoflar Derneği’nin kurulmasıdır. Dernek, bu yazının yazıldığı tarihte 1100’den fazla üyeye sahiptir. Plantinga daha sonra William Alston ve Robert Adams’tan sonra topluluğun üçüncü başkanı olarak görevde bulunur. Clark’ın tartıştığı ikinci olay, 1983’te Notre Dame Üniversitesi’nde John A. O’Brien Felsefe Profesörü olarak yaptığı açılış konuşması olan Plantinga’nın “Hristiyan Filozoflara Tavsiyeler”nin sunumu, yayını ve sonraki tartışmasıdır.

Plantinga, ateist felsefecilerin bu yüzyılın ilk altmış yılı boyunca sahip olduğu gücü kırmak ve teistik iddiaların rasyonel ve sistematik olarak savunulabileceğini çağdaş dönemde daha önce hiç olmadığı kadar göstermek için çok şey yaptı. God and Other Minds’daki Parite Argümanı, Özgür İrade Savunması, Modal Ontolojik Argümanı ve teistlerin inançlarını doğrudan gerekçelendirebilmesi için yaptığı çalışmalar, analitik felsefenin üzerine bomba gibi düştü. Ve onun saldırılarının ardından, bir zamanlar işgal edilmiş olan analitik felsefe ülkesinde yerlerini almaya hazır yüzlerce Hristiyan piyade kendine yer buldu.

Plantinga’nın en önemli özelliklerinden biri – ve şüphesiz muhatapları için en sinir bozucu olanı – teistik, Hristiyan ve evanjelik inançları üzerinde sahip olduğu kararlılıktır. O, baskın akademik veya kültürel görüşlerin çekiciliğinden asla etkilenmeyen ve pozisyonunun ispat yükümlülüğünden orantısız bir şekilde pay aldığını asla varsaymayan biriydi. O, “Neden böyle olduğunu düşüneyim ki?” diye ısrar ediyor ve “Bu neden bir sebep olarak sayılsın ki?” diyerek entelektüel saldırılara karşı korkusuzca duruyor ve ateizm savunucularının kendi tatminine karşı iddialarını sürdürmesinde ısrar ediyor. Plantinga, sık sık diyalektik gündemi güçlü bir soruyla belirlemeye çalışır:

Ortodoks Hristiyanlık doğruysa, o zaman söyledikleriniz yanlıştır. Neden öncekini, tersi değil de ikincisi lehine reddedeyim?

Pek çok seküler üniversite ve kolejde, Plantinga’nın “Hristiyan Filozoflara Tavsiyeler” çağrısına cevap veren araştırma projeleri yürütmek, Hristiyan felsefesini yaparken görev süresi ve terfi kazanmak ve en azından kısmen felsefi konuları işleyen dersler vermek artık mümkün. Artık genel olarak teizmin ve özelde Hıristiyanlığın entelektüel olarak savunulamaz olduğu ve akademik arenada yersiz olduğu söylemi geride kalmıştır. Ve olayların bu inanılmaz dönüşü, büyük ölçüde Alvin Plantinga sayesindedir.

35 yıldan fazla bir süredir genç ve gelişmekte olan filozoflara gösterdiği kişisel ilgiden bahsetmek istiyorum. Bunların çoğu onun öğrencisi bile değildi. Yine kişisel tanıklık yapıyorum. Plantinga’nın teistik felsefe projesi üzerine tezimi yazdığım yıllarda, birçok yönden bana destek oldu. Hristiyan Filozoflar Derneği ve Amerikan Felsefe Derneği’nin toplantılarında ve Notre Dame’a özel bir ziyarette benimle kapsamlı bir şekilde konuşmak için her zaman zaman ayırdı. Birkaç kez ona gönderdiğim taslak materyalin birçok sayfasını okudu ve düşünceli, nüfuz edici yanıtlar ve eleştiriler yazdı. Ve tüm bunlar aracılığıyla Tanrı’nın bu zarif adamı, başarılı olabileceğime inanmama yardım etmek için her türlü çabayı gösterdi.

Plantinga’yı kişisel olarak tanıma ayrıcalığına sahip olmayan diğer pek çok felsefeci, yine de onun gelişiminde bir teşvik ve etki kaynağı olarak ona işaret edebilir. Yazılarını dikkatlice inceleyen ve onu kamuya açık sunumlarda veya gayri resmi felsefi fikirlerinde gözlemleme fırsatlarından yararlananlar, kendine güvenen ve uzlaşmaz teistik duruşundan ilham alamazlar ve meydan okuyabilirler. “Hristiyan Filozoflara Tavsiye” nin meydan okumasını duymak veya Tanrı ve Diğer Zihinler’de (mevcut cildin 1. bölümü) tartışıldığı gibi teizme verilmesi gereken rasyonel denkliği anlamak önemli bir mevzudur. Hristiyan bir filozof olarak, aynı zamanda inançlı olan akademisyenlere karşı hala inançsızlık ve haksız önyargılarla dolu profesyonel bir disiplinde üstün olmak için ihtiyaç duyulan cesareti bulmak oldukça faydalıdır. Bir filozof olarak Plantinga’nın dikkatli bir şekilde incelenmesi, yalnızca zorlukların üstesinden gelmek için entelektüel içerikler sağlamakla kalmaz, aynı zamanda duygusal ve motivasyonel olanakları da sağlar.

Plantinga’nın çalışmalarına ilişkin araştırmalarım boyunca, analitik yönteminde gösterdiği özen ve hassasiyetten durmaksızın etkilendim. Birkaç yıl önce Plantinga’nın çalışmasının bu boyutunu şöyle not etmiştim:

Plantinga bugün çalışan en dikkatli ve titiz filozoflardan birisidir. Belirsizlikten kaçınmak ve netliğe ulaşmak için büyük acılar çekiyor. Çalışması, çoğu zaman olduğu gibi büyük teknik seviyelere ulaştığında bile, suların çamurlu değil derin olduğunu ortaya koyuyor. Plantinga’nın doğruluk tutkusunun birçok filozofun yazıları üzerinde sağlıklı bir etkiye sahip olduğu açıktır.

Plantinga’nın Hıristiyan felsefesinin yeniden dirilişindeki rolü üzerine bu kadar yoğunlaştıktan sonra, neden bu koleksiyona The Analytic Christian yerine The Analytic Theist adını verdiğim merak edilebilir. Şüphesiz, Plantinga, Hristiyan felsefesinin akademik felsefi dünyada bir haysiyet ve saygıyla geri getirilmesine yardımcı olmuştur. Bununla birlikte, Plantinga’nın çalışmalarının çoğu, özellikle erken dönemlerde, herhangi bir teizmin rasyonel olarak uygulanabilir olduğunu savunmanın ilk adımını hedefliyordu. Nitekim Plantinga, “Hristiyan Filozoflara Tavsiye” de, “Tavsiyem özellikle Hristiyan filozoflara yönelik olsa da, ister Hıristiyan, Yahudi veya Müslüman olsun, Tanrı’ya inanan tüm filozofları ilgilendirir” diye belirtir. Aynı zamanda külliyatının genişliğiyle özellikle teistler arasındaki ortak noktaların vurgulanması da çok önemlidir. Plantinga utanmadan ve coşkuyla Hıristiyan olsa da, din felsefesinin tüm teizm için iyi bir çalışma alanı olduğu gerçeğini kabul ediyor ve bundan zevk alıyor. Bu koleksiyonun başlığındaki bu duyguyu kabul ediyor ve takdir ediyorum.

Modality, Probability, and Rationalit’de, Plantinga’nın din felsefesi alanındaki çalışmalarının çoğunun üzerinden geçerken gördüğüm “kırmızıçizgi” ışığında inceledim. Bu ince çizgi, teistik inancın epistemolojisi ile ilgili olarak benim “Plantinga Tezi” adını verdiğim bir iddiaydı:

PT: Teistik inancı epistemolojik olarak uygun bir inanç kategorisi olarak dışlayan makul bir epistemolojik teori yoktur.

Başka bir deyişle Plantinga, teistik inancın mantıksız ya da gerekçesiz olduğunu gösterecek teorilerin, kusurlu ve kabul edilemez olduğunu savunmuştur. Tanrı ve Diğer Zihinler’de “warrant” (güvcence) ciltlerinin kapanış bölümlerine kadar Plantinga, insanın epistemik kapasitelerinin ve normlarının herhangi bir yeterli açıklamasının teistik inancın epistemik uygunluğuna izin vereceğini, hatta belki de gerektireceği temasını tekrar tekrar ele alır. Elbette Plantinga’nın ki kadar zengin, derin ve alacalı bir kariyer tek bir tezde yeterince özetlenemez. Bununla birlikte Plantinga’nın din felsefesinin çoğu konusunda itici bir motivasyon gücü olduğuna inanıyorum ve onu bir pusula olarak kullanmanın, çalışmalarının derinliğini ve önemini kavramaya büyük ölçüde yardımcı olabileceğine inanıyorum.

Plantinga, “1957’de yüksek lisans okulundan ayrıldığımda,” diyor, “Amerika Birleşik Devletleri’nde çok az Hristiyan filozof vardı ve hatta kendilerini bu şekilde tanımlamaya istekli daha az Hristiyan filozof vardı.” Bugünün zıtlığı, belirttiğimiz gibi şaşırtıcıdır. “Şimdi yaklaşık 35 yıl sonra, işler gerçekten farklı görünüyor. Amerika Birleşik Devletleri’nde yüzlerce genç Hristiyan filozof var. Bunların çoğu, büyük felsefi güce sahip insanlar; Hristiyan veya teistik felsefe ve bağlantılı konularda birinci sınıf çalışmalar devam ediyor…” Tipik bir alçakgönüllülükle Plantinga, bu şiddetli değişikliklik için hiçbir zaman itibar görmez, sadece bundan zevk almayı seçer. Bu eseri, “yüzlerce genç Hristiyan filozof” adına, bu sevindirici duruma eşsiz ve yeri doldurulamaz bir katkıda bulunan birine bir övgü olarak sunuyorum.[1]

Teşekkürler Al. Harika zaman geçiriyoruz ve hepsini sana borçluyuz.

James F. Sennett

McNeese State University

Son olarak başka bir katkı sunmak adına, Plantinga’nın 2017 yılında kazandığı yüksek prestijli Templeton ödülü esnasındaki konuşmasından:

Bu ödül, dinde manevi ilerleme veya ilerleme için veriliyor. Dinde ilerleme kaydettiğimi bilmiyorum – Hristiyan Reform Kilisesi’nin bir üyesi olarak başladım ve hala Hristiyan Reformcu’yum – ama belki de akıllarındaki ilerleme bu değildi.

Yaptığım şey bu. Tanrı inancının ve daha özel olarak Hıristiyan inancının mantıksız olmadığını iddia ettim. Belki bu büyük bir mesele gibi görünmüyor (ve belki de değil). Ancak pek çok filozof Tanrı inancının gerçekten de mantıksız olduğunu iddia etti; ve tabii ki irrasyonelse, kabul etmemeliyiz dedi. Şöyle düşünüyorlar: Tanrı’nın varlığına dair iyi bir kanıt olmasaydı, Tanrı’ya inanmak kesinlikle mantıksız olurdu.

Şimdi iddia ettiğim şey, Tanrı’ya olan inancın ikinci türden inançlara benzediğidir: bu, inancımı sürdürürken tamamen mantıklı olabileceğim türden bir inançtır hatta herhangi bir argümanım olmasa bile. Kesinlikle Tanrı’nın varlığına dair argümanlar vardır – sözde teistik kanıtlar; akılcı ve mantıklı ama Tanrı’ya inanmak için onlara gerçekten ihtiyacım yok.

Şimdi varsayalım ki tüm bu konularda haklıyım. Bunun ana sonucu, Tanrı’ya inanan ancak argümanlara dayanarak inanmayan tamamen mantıklı ve bu şekilde inanmakta entelektüel bir bakış açısına göre tamamen uygun olmaları olacaktır. .

Hayatımın çoğunu tartışarak geçirdiğim şey buydu. Küçük bir nokta olabilir ama önemli olduğunu düşünüyorum.[2]

Alvin Plantinga

24 Eylül 2017

Kaynaklar

[1] James F. Sennett, “Introduction: The Analytic Theist: An Appreciation”, The Analytic Theist
An Alvin Plantinga Reader, ed. James F. Sennett, (Michigan: Grand Rapids, 1998), s. iv
[2] https://www.templetonprize.org/laureate-sub/plantinga-acceptance-speech/ (Erişim: 16.11.2020)