Kriz Anında Tanrı’nın Değerini Tartışmak: Leibniz vs Voltaire – Aaron James Wendland

//
2797 Okunma
Okunma süresi: 12 Dakika

Kriz zamanlarında bir ‘ilahi plana’ güvenmeye yönelik 18. yüzyıl eleştirisinin, bugün ne gibi bir önemi var?

Voltaire adıyla tanınan François-Marie Arouet (sağda) 1759 yılında Candide, ou l’Optimisme’yi yayınladı. Bu Fransız hicvi, Alman filozof Gottfried Wilhelm Leibniz’in (L) iyimser determinizm felsefesini temel almaktadır.

Lizbon şehri 1 Kasım 1755 sabahında şiddetli bir deprem sebebiyle neredeyse tamamen yıkılmıştı. İlk sarsıntıları tsunami, yangınlar ve iç karışıklık izledi; binlerce insan öldü.

Daha sonra ise, All Saints Day ayinleri esnasında kiliseleri çöktüğü için birçok kişinin öldüğü keşfedildi.

Lizbon’da gerçekleşen tarifsiz yıkımın haberi hızla tüm Hristiyan Avrupa’ya yayıldı ve ardından Fransız filozof, şair Voltaire (1694-1776) kendini şu soruyu sorarken buldu: Tanrı böylesi korkunç bir olayın gerçekleşmesine nasıl izin verebildi?

Ölümcül bir salgın ile karşı karşıya iken, tam da bu kriz anında, bizim için Tanrı’nın ne kadar iyi olduğunu da aynı derecede merak ediyor olabiliriz.

1755 tarihli bu bakır gravürü, limandaki gemileri yutan bir tsunami ile alevler içindeki Lizbon şehri harabelerini göstermektedir.

Voltaire için Tanrı o kadar da iyi değildir. O, tarihsel hiciv hikayesi olan Candide’de, dini inancı olanlarla alay etmek ve onları eleştirmek için “kötülük problemi”ni kullanmaktadır.

Kötülük Problemi, Tanrı’nın nitelik (veya sıfatları) ile kötülüğün varlığı arasındaki bariz bir çelişki olduğuna işaret eder. Daha açık ifade etmek gerekirse; her şeyi bilen, her şeye gücü yeten ve mutlak iyi olan bir Tanrı’nın, Lizbon depremi veya ölümcül salgınlar gibi kötü olaylara nasıl izin verebileceğini dini inancı olan insanların açıklamaları gerekir.

Mümkün Dünyaların En İyisi

Tanrı’nın büyüklüğü ile kötülüğün varlığı arasındaki bu gerilim, Antik Çağ düşünürlerinden beri çokça tartışılmıştır. Fakat 17. yüzyılda, Hıristiyan matematikçi ve filozof Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716), alim-i mutlak, kadiri- mutlak ve mutlak iyi bir Tanrı’nın içinde bunca ıstırap ve kötülük içeren bir dünyanın var olmasına nasıl olup da izin verebileceğini göstermek için Theodicy’yi kaleme aldı.

Leibniz’e göre Tanrı, içinde yaşadığım aktüel dünyayı yaratmadan evvel çeşitli mümkün dünyalar arasında seçim yapmak zorundaydı. Ayrıca Tanrı alim-i mutlak, kadiri- mutlak ve mutlak iyi olduğu için, zorunlu olarak mümkün olan en iyi dünyayı yaratmayı seçmişti.

Ama yine mümkün olan en iyi dünya içinde kötülük bulunmaktadır. Leibniz uzmanı Sean Greenberg, CBC IDEAS‘de şöyle söylemektedir:

Leibniz, Tanrı’nın mümkün olan en iyi dünyayı yaratmayı seçtiğini söylediğinde bu, her şeyin (her tikel şeyin) mümkün olan en iyi şey olduğu anlamına gelmez. Bundan ziyade sonuç olarak mümkün olan en iyi şey olduğu anlamına gelir.

Pratik bir bakış açısına göre, Tanrı’nın en iyi dünyayı (yaratmayı) seçmesi, yaşadığımız kötülüklerin Tanrı’nın ilahi planının bir parçası olduğu anlamına gelir. Biz insanlar, niçin 1755’te Lizbon’da bir depremin gerçekleştiğini veya bugün yaşanan ölümcül bir salgının var olduğunu anlamasak dahi, söz konusu bu olaylar mümkün olan en iyi dünyanın zorunlu (ve temel) bir niteliği (ve parçasıdır), dini inancı olan insanların nihayetinde her şeyin tekrar yoluna gireceğine inanmaları gerekir.

Gottfried Leibniz’in 1710’da yayınlanan kitabı Theodicy, kötülük problemine dair iyimser bir yaklaşım sunmuştur. (Wikipedia)
Leibniz'e göre kriz anında Tanrı'nın ilahi planına inanmak, bize teselli sağlamaktadır. Bir deprem veya salgın sırasında sevdiğimiz birini kaybetmek epey yıpratıcı ve yıkıcıdır; ama Leibniz'in bakış açısına göre bu kaybın Tanrı'nın seçimi olduğu ve nihayetinde en iyisi için yapıldığını bilmek, teselli ve huzur sağlayabilir.

İyimser Parodi

Leibniz, aynı şekilde, bir trajedi yaşadığımızda da Tanrı’ya iman etmenin bir umut kaynağı olabileceğine inanıyordu. Onun mantığına göre, eviniz bir depremde yıkılabilir veya iş yeriniz covid kısıtlamaları nedeniyle kapanabilir, ancak ileride açık bir şekilde daha iyi günler vardır ve Tanrı’ya güvenmek umutsuzluğunuzun üstünden gelmenize yardımcı olabilir.

Leibniz’in imanda bulduğu teselli ve umuda rağmen, onun bu iyimser kötülük yaklaşımı Voltaire için epey aşırıydı. Bu nedenle de Voltaire, Candide’deki Pangloss kurgusal karakteriyle Leibniz’in parodisini yaptı.

Pangloss, bir ‘Metafiziksel-teolojik-kozmolo-nijoloji’ öğretmenidir ve genç Candide’yi eğitmekle görevlidir. Candide büyüyüp dünyayı keşfederken, o ve öğretmeni dövülür, işkenceye maruz kalır, yaralanır, aç bırakılır, yakılır ve boğulurlar. Fakat tüm bu olanlara rağmen, Pangloss gülünç bir şekilde olanların her şeyin en iyisi için olduğunu savunur.

Fransız yazar Voltaire’in 1759 tarihli orijinal Candide kitabı.
Kitabın orjinal kopyasının Oxford’daki Taylor Enstitüsü’nde çekilmiş bir fotoğrafını görüyorsunuz.


Voltaire, dünyayı Tanrı’nın yarattığına ama müdahale etmediğine inanan bir deistti. O, Candide’yi, korkunç ıstıraplar karşısında Tanrı’nın bir biçimde teselli ve umut kaynağı olabileceği fikri ile alay etmek için yazmıştı.

Voltaire, Tanrı’ya dua etmek ve en iyisini dilemektense, çevremizdeki kötülüğü ortadan kaldırmak için elimizden gelen her şeyi yapmamızı istiyordu. Allegheny Koleji’nde felsefe profesörü olan Eric Palmer bunun, modern bağlamda, bir kilise inşa ederken depreme dayanıklı malzemeler kullanmak veya Covid-19’un yayılmasını önlemek için halk sağlığı kurallarına uymak anlamına geldiğini söylüyor.

Yüzünü Candide’ye dönen Palmer bize şöyle söylemektedir:

Pangloss sürekli acı çeken bir karaktere, acılarının nasıl da iyiye bağlı olduğunu açıklamaya çalışır. Pangloss bunu bir tür teselli olarak görmektedir. Fakat yine de acı çeken karakter, bu sözümona mucizeler ile teselli karşısında hep şaşkına döner ve Pangloss’un niçin yalnızca kayanın altındaki kırık bacağını kaldırmadığını merak eder!

Bunun anlamı, kriz anlarında Voltaire için dini inancın pek değeri olmadığıdır. Aslında o, bizim yalnızca başkalarının somut acılarını hafifletmeye odaklanmamızı ister.

Bu sebeple de Voltaire, Candide’yi, Tanrı hakkındaki tüm metafiziksel spekülasyonlara son verme ve basitçe “kendi bahçemize odaklanma” nasihatiyle bitirir.


Aaron James Wendland- “Debating the value of God at a time of crisis: Leibniz vs Voltaire”, (Erişim Tarihil: 18.12.2020)

Çevirmen: Taner Beyter

Din Felsefesi İle İlgili Diğer İçeriklerimiz

  1. Ateizmi Kanıtlamanın İki Yolu – Quentin Smith
  2. Din Felsefesine Giriş: Felsefe, Tanrı’nın Varlığına Dair Ne Söyleyebilir? – Taner Beyter
  3. Din veya İlahi Buyruk Teorisi – Steve McCartney & Rick Parent
  4. Ateistler Doğaüstüne İnanabilir mi? – Berat Mutluhan Seferoğlu
  5. Din Felsefesinin Alanı ve Önemi Hakkında – Charles Taliaferro & Elsa J. Marty
  6. Kozmolojik Kanıt ve İki İtiraz – Zikri Yavuz
  7. Cömertliğin İstismarı – Talha Gülmez
  8. Tanrı ve Zaman – Gregory E. Ganssle (Internet Encyclopedia of Philosophy)
  9. Kelam Kozmolojik Argümanı’na Giriş – Berat Mutluhan Seferoğlu
  10. Cehennem Problemi: Allah’ın Adaletinin Sınırları – Talha Gülmez
  11. Bilim + Din – Tom McLeish
  12. Craig’in Metaetik Ahlak Argümanı’nın ve Teistik Metaetik Teorilerinin Eleştirel Bir Değerlendirmesi – Berat Mutluhan Seferoğlu
  13. Reformcu Epistemoloji ve Temel İnançlar – Taner Beyter
  14. Reformcu Epistemoloji ve Tanrı İnancı – Taner Beyter
  15. İnce Ayar Argümanı Ve Bilinç – Alex Malpass
  16. Tanrı Nerede? – Edward Feser
  17. Seküler Bir Ahlakın Olanaklılığına Dair Bir Metaargüman – Talha Gülmez
  18. Doğal Teoloji ve Doğal Din – Andrew Chignell & Derk Pereboom (Stanford Encyclopedia of Philosophy)
  19. Olumsallık Argümanı Üzerine Bazı Düşünceler – Jonathan David Garner
  20. Olumsallık Argümanı’nı Çürütmek – Jonathan David Garner
  21. Acı ve Hazzın Biyolojik Rolüne Dayalı Argüman – Jeffery Jay Lowder
  22. Tanrı’nın Kanıtı Olarak Kötülük? – Melinda Penner
  23. Anselm’in Ontolojik Argümanı – Edward Feser
  24. Mucizeler ve Edward Feser – Jonathan David Garner
  25. Zaman, Uzay ve Tanrı – Edwerd Feser
  26. Dini Epistemoloji: Alvin Plantinga Örneği – Musa Yanık
  27. Çünkü Tanrı Öyle Söylüyor: İlahi Buyruk Teorisi Üzerine – Spencer Case
  28. Tanrı’ya Dair Ahlaki Argümanlar (1): Kanıt Temelli Biçimler – John Danaher
  29. Tanrı’nın Varlığına Dair Tasarım Argümanları – Thomas Metcalf
  30. Daha İyi Bir Dünyanın Olmayışı Problemi: Mümkün Dünyaların En İyisi – Kirk Lougheed
  31. Hür İrade Savunması – Alvin Plantinga
  32. Üçlübirlik İnancı Tutarsız mı? – Yeşua Özçelik
  33. Tanrı Yalan Söyleyebilir mi? – Dallas G Denery II
  34. Tanrı’nın Varlığına Dair “İnce Ayar” Argümanı – Thomas Metcalf
  35. Dini İnançlar İçin Epistemik Eşitliğin İmkânı: Parite Argümanı – Musa Yanık
  36. Klasik Ontolojik Argüman’ın Ateistik Eleştirisi – Mehmet Mirioğlu
  37. Üçlübirlik İnancının Tutarsızlığı Argümanı– Jeffery Jay Lowder
  38. Teistler İçin +20 Soru – Jeffery Jay Lowder
  39. Ted Drange’nin Yaratılış-Karşıtı Argümanı – Jeffery Jay Lowder
  40. Natüralizme Karşı Özgür Düşünme Argümanı’yla İlgili Problem – Alex Malpass
  41. Alternatif Tanrı Konseptleri – Jonathan David Garner
  42. Vahiy Epistemolojisi İçin Sonsuz Gerileme – Alex Malpass
  43. Teoloji ve Analitik A Posteriori – Edward Feser
  44. Augustine ve İdam Cezası Üzerine – Edward Feser
  45. İnanmanın Günahı – Arif Ahmed
  46. Kötü bir Tanrı’nın Varlığına Yönelik Kümülatif Bir Sebep – Jonathan David Garner
  47. Teizme Karşı Biyolojik Evrim Kanıtı – Jeffery Jay Lowder
  48. Evrenin Nedensiz Başlangıcının Metafiziksel Zorunluluğuna İlişkin George Nakhnikian’a Bir Cevap – Quentin Smith
  49. Kusurlu Bir Tanrı – Yoram Hazony
  50. Yeni Ateistler – James E. Taylor (Internet Encyclopedia of Philosophy)
  51. Yeni Ateizm Eleştirel Bir Değerlendirme – Berat Mutluhan Seferoğlu
  52. Bilim ve Din: Epistemik Bir Bakış – Nebi Mehdiyev
  53. Plantinga’nın Dini Dışlayıcılık Savunusunun Eleştirisi – Nebi Mehdiyev
  54. Dini Epistemoloji – Kelly James Clark (Internet Encyclopedia of Philosophy)
  55. İslam ve Rasyonalite Üzerine Kısa Bir Değerlendirme – Musa Yanık
  56. Panteizm – William Mander (Stanford Encyclopedia of Philosophy)
  57. Plantinga’nın Naturalizme Karşı Evrimsel Argüman’ı ve İtirazlar – Jonathan David Garner
  58. Deflasyonist Argüman – Mehmet Mirioğlu
  59. Kutsal Kitapların Anlamlarında Görelilik – Mehmet Mirioğlu
  60. Ateizm ve Agnostisizm (Stanford Encyclopedia of Philosophy) – Paul Draper
  61. Mutlak Kudret Argümanı – Mehmet Mirioğlu
  62. Ateistler Neden Felsefe ve Teoloji ile İlgilenmeli? – Berat Mutluhan Seferoğlu
  63. Teistler Farklı Ateist Tutumları Neden Bilmelidir? – Musa Yanık
  64. Kötülük Problemine Karşı Özgür İrade Savunusu ve Eleştirel Bir Değerlendirme – Taner Beyter
  65. Platon’un Felsefi Dini – Max Charlesworth
  66. Objektif Dindarlığın İmkansızlığı Argümanı – Mehmet Mirioğlu
  67. İsimlerini Bilmeniz Gereken 46 Ateist ve Nonteist Felsefeci – Berat Mutluhan Seferoğlu
  68. Yanlış Anlaşılan Üç Teist Filozof: Aquinas, Pascal ve Paley – Berat Mutluhan Seferoğlu
  69. Türkçede Analitik Din Felsefesi Çalışmaları – Musa Yanık
  70. Stephen Unwin’in Bayesci Teoremi: Tanrı’nın Var Olma Olasılığı % Kaçtır? – Musa Yanık
  71. Kelam Kozmolojik Argüman “Evrenin Başlangıcı Tanrı’yı Kanıtlar mı?” – Berat Mutluhan Seferoğlu
  72. Kötülük Problemi “Evrendeki Kötülükler Ateizme Delil Midir” – Taner Beyter
  73. “Allahsız Ahlak Olabilir mi?” Kitabının Eleştirisi – Talha Gülmez
  74. İnternet Ateistleriyle İlgili Problem – Alex Malpass
  75. Ateistlerin Pek Çoğunun İnandığı 10 Mit – Berat Mutluhan Seferoğlu
  76. Din Duygu Düzenlemeyle İlgili, Bu Konuda Oldukça da İyi – Stephen T. Asma
  77. Zamanı Tanrı Mı Yarattı? – William Lane Craig 
  78. Felsefe Sohbetleri #4:Din Felsefesi (Part-1)
  79. Felsefe Sohbetleri #4:Din Felsefesi (Part-2)
  80. Muhammed: Avrupa Aydınlanmasının Ruhban Sınıfı Karşıtı Kahramanı – John Tolan
  81. Tanrı’nın Varlığı Lehine ve Aleyhine Olan Argümanları Nasıl Sınıflandırabiliriz? – Jonathan David Garner
  82. Paul Draper’ın Tanrı’nın Varlığına Dair Ahlak Argümanı – Jonathan David Garner
  83. İyilik Problemi Diye Bir Şey var mı? – Jonathan David Garner
  84. Enis Doko, Üçlübirlik Problemi ve Hristiyan Teizminin Eleştirisi Üzerine (1. Bölüm) – Yeşua Özçelik
  85. Enis Doko, Üçlübirlik Problemi ve Hristiyan Teizminin Eleştirisi Üzerine (2. Bölüm) – Yeşua Özçelik
  86. Ateizm Dünya Hakkında Öngörülerde Bulunur mu? – Jonathan David Garner
  87. “Karakter Oluşturma” Teodisesi Üzerine Akla İlk Gelen Birkaç Fikir – Jonathan David Garner
  88. Üçüncü Türden Bir Ahlak Argümanı – Alexander Pruss
  89. “Ana Rahminde Biçim Vermeden Önce Tanıdım Seni / Yeremya” (1:5) – Alexander Pruss
  90. Teslis, Cinsel Ahlak ve Liberal Hristiyanlık – Alexander Pruss
  91. Şüpheci Teizm ve Tanrı’nın Sonsuzluğu – Alexander Pruss
  92. Hristiyan Dünyasının Bölünmesini Bir Skandal Olarak Mı Görmeliyiz? – Alexander Pruss
  93. Alexander R. Pruss ve Joshua L. Rasmussen’in “Zorunlu Varlık” Anketi ve Sonuçları – Musa Yanık
  94. Euthyphro – Alexander Pruss
  95. Teizm ve Qualia – Alexander Pruss
  96. Açık Uçlu İki Kozmolojik Argüman – Alexander Pruss
  97. Mereolojik Mükemmellik – Alexander Pruss
  98. Teizm Doğru İse Qualia Temel Varlıklar Kategorisinde Değildir – Alexander Pruss
  99. Büyük Kötülüklere Engel Olmak İçin Yalan Söylemek – Alexander Pruss
  100. Teolojik Modellerin Üç Seviyesi – Alexander Pruss
  101. Şimdicilik ve Haç – Alexander Pruss
  102. Tanrı ve Zamanın B Teorisi – Alexander Pruss
  103. Wittgenstein ve Din – Stephen Law
  104. Cehennem Problemi: Allah’ın Adaletinin Sınırları – Talha Gülmez
  105. Cehennem Problemi’ne Teistik Bir Yaklaşım – Ömer Çağrı Akarsu
  106. ‘Cehennem Problemi’ Tartışmasına Katkı – Taner Beyter
  107. Yeni Ahit Yazarlarının Eski Ahit’ten Yaptıkları Yanlış Alıntılar: Bu Onların İlhamsızlığının, Vahy Almadıklarının Delili mi? – Bassam Zawadi
  108. Hiçlikten Yaratılış ve Kelam Kozmolojik Argüman – Jonathan David Garner
  109. Tanrı’nın Yokluğu Lehine Ahlak Argümanı (Tersine Çevrilmiş Ahlak Argümanı) – Jonathan David Garner
  110. Schellenberg’in İlahi Gizlilik Problemi’ne Plantinga’nın Dışsalcı Epistemolojisi Bir Yanıt Verebilir mi? – Musa Yanık
  111. Mezmurlar 22:1 Tanrım Neden Terk Ettin Beni? – Eren Gündemir
  112. Bilimsel Mucize Argümanı’nın Eleştirisi – Yasin Şahin
  113. Mucizeler Gerçek mi? – Jonathan David Garner
  114. Tanrı’nın Varlığı Aleyhine Disteleolojik Argümanlar – Jonathan David Garner
  115. Paul Draper’in Acıya Dayalı Argümanı – Jonathan David Garner
  116. Dinler Tarihine Giriş: Dinler Tarihi Niçin Önemlidir? – Musa Yanık
  117. Sosyalizm Modern Dinin Manzarasının Şekillenmesine Nasıl Katkı Sağlamıştır? – Julian Strube
  118. Agnostik Tavrın Makullüğü Üzerine (1. Bölüm) – Bilal Bekalp
  119. Yeni Bir Mantıksal Kötülük Argümanı – Jonathan David Garner
  120. Felsefe ve Hristiyan Teolojisi – Michael J. Murray & Michael Rea (Stanford Encyclopedia of Philosophy)
  121. Schellenberg’in Korkunç Acılara Dayalı Tümdengelim Argümanı – Jonathan David Garner
  122. Kötülük Problemi – Thomas Metcalf
  123. Arap ve İslam Metafiziği – Amos Bertolacci (Stanford Encyclopedia of Philosophy)
  124. Hayvanları Tanrı mı Yaratır? – Jonathan David Garner
  125. İlahi Buyruk (Emir) Teorisi – Michael W. Austin (Internet Encyclopedia of Philosophy)
  126. İlahi Gizlilik – David Bayless
  127. Enkarnasyon Öğretisi, Mantıksal Problem ve Bir Çözüm Önerisi – Yeşua Özçelik
  128. Farklı Bir Analitik Felsefeci Portresi: Alvin Plantinga – Musa Yanık
  129. Richard Swinburne: Kısa Bir Entelektüel Biyografi – Musa Yanık
  130. Alvin Plantinga’nın Maharetli Başarısı – William Doino Jr.
  131. Cehennem ve Evrenselcilik – A.G. Holdier
  132. Kriz Anında Tanrı’nın Değerini Tartışmak: Leibniz vs Voltaire – Aaron James Wendland
  133. Tanrı Yarattıklarına Duyular Yoluyla Bilgi Verir mi? – Jonathan David Garner
  134. Alvin Plantinga ve Din Felsefesi’nin Yeniden Dirilişi – Kelly James Clark
  135. C.S. Lewis İyidir Ama Bir De Alvin Plantinga’yı Okumalısınız – Michael Almeida
  136. Mantıksal Kötülük Problemi – James R. Beebe (Internet Encyclopedia of Philosophy)

Ankara Üniversitesi Coğrafya Bölümü’nü bitirdi, Felsefe master eğitimine ise ara verdi. Etik, epistemoloji, din felsefesi ve metafelsefe ile ilgilenir. Evli olup öğretmenlik mesleğine devam etmektedir.   

Bir cevap yazın

Your email address will not be published.

Önceki Gönderi

Avusturya İktisat Ekolü’nün Diğer Ekollerden Farkı – Kaan Dişli

Sonraki Gönderi

Hangi Felsefe Öldü? – Creston Davis & Santiago Zabala

En Güncel Haberler Analitik Felsefe:Tümü